Glossàriu de su cambiamentu climàticu
Giagu Ledda
Glossàriu
de su cambiamentu climàticu
*****************************************
Prefatzione
Sa cumpiladura de custu "Ditzionàriu de su cambiamentu climàticu" est detada dae sa voluntade mea de contribuire a creare una terminologia bàsica in sardu chi permitat de chistionare e iscrìere de cale si siat argumentu, pro afortiare sa limba nostra. Custu traballu meu est dirigidu e dedicadu duncas in antis de totu a sos chi non si acunortant a bìdere morende sa limba nostra, a sos chi l'istimant e cherent chi siat presente in sas domos, in carrera, in sos assòtzios, in sos mèdios de comunicatzione, in s'amministratzione, in sa literadura e in sas iscolas.
Su ditzionàriu est cumpostu dae tèrmines e locutziones chi riguardant s'ecologia, s'isvilupu sustenìbile e su cambiamentu climàticu, temas chi interessant e a su matessi tempus preòcupant cada die semper prus gente. Cada artìculu cuntenet su lemma in sardu, s'ecuivalente in italianu e in inglesu e sa definitzione, semper in sardu. De unos cantos tèrmines, non presentes in perunu ditzionàriu sardu, iscrio s'etimologia. S'obietivu printzipale de custu ditzionàriu est su de agiudare a pòdere chistionare in sardu de un'argumentu chi nos interessat a totus, impreende una terminologia adeguada e chi gèneret ideas craras pro afrontare un'àtera emergèntzia chi tenimus in Sardigna: s'emergèntzia linguìstica.
Custu ditzionàriu meu no est e non cheret èssere unu traballu definitivu, antis cheret èssere abertu a sos sugerimentos, acraramentos, annantas e curretziones de letores e de espertos in custu campu.
La Palma de Cervelló, 6 de santandria de su 2024
***
A
abba a ìrridu
[pioggia torrenziale - torrential rain]
Abba forte, violenta e sighida, acumpangiada dae lampos o gràndine, chi càusat allagaduras e aundamentos cun dannos graves a s'agricultura. Sa frecuèntzia e s'intensidade de sas abbas a ìrridu sunt aumentende a càusa de su cambiamentu climàticu.
Acordu de Parigi
[Accordo di Parigi - Paris Agreement]
Acordu internatzionale adotadu in su 2015 in sa cunferèntzia de Parigi, in ue 197 paisos manifestant sa voluntade de afrontare sa crisi climàtica e, a manera cuncreta, leant s'impinnu de limitare s'aumentu de sa temperadura mèdia globale a prus pagu de 2o C a in subra de sa temperadura de s'època preindustriale.
adatamentu a su cambiamentu climàticu
[adattamento al cambiamento climatico - adaptation to the climate change]
Adatamentu de sos sistemas umanos o naturales a sos efetos inevitàbiles de su cambiamentu climàticu. Sa capatzidade de adatamentu a su cambiamentu climàticu, paris cun s'arriscu climàticu e sa sensibilidade climàtica, est unu de sos fatores chi cunditzionant sa vulnerabilidade. Sos paisos cun pagos recursos econòmicos ant a tènnere duncas una capatzidade inferiore de adatamentu a su cambiamentu climàticu ca non tenent un'isvilupu tecnològicu netzessàriu a nde minimare sos efetos.
aerosol
[aerosol - aerosol ]
Partighedda sòlida o lìcuida cun diàmetru inferiore a 100 µm chi s'agatat in suspensione in s'atmosfera; podet èssere de orìgine naturale, pro esempru prùere vulcànicu, o de orìgine antropogènicu, pro esempru insetitzidas aplicados a sos fundos, refudos industriales, etz.
Tèrmine cumpostu dae aero-, dae su grecu aer, aera, e sol, dae solutzione.
aerosol atmosfèricu > aerosol
Agenda 2030
[Agenda 2030 - 2030 Agenda]
Programma universale de sas Natziones Unidas chi cumprendet deghessete obietivos de isvilupu sustenìbile de caràtere trasversale pro s'annu 2030.
agricultura biològica
[agricoltura biologica - biological farming]
Agricultura chi impreat petzi fertilizantes e insetitzidas orgànicos in contu de sustàntzias chìmicas de sìntesi industriale, cun sa finalidade de rispetare s'echilìbriu de su mèdiu e cunservare sa fertilidade de su terrinu.
agricultura de pretzisione
[agricoltura di precisione - precision agriculture]
Tècnicas agrìculas basadas in istrategias e tecnologias chi permitent aumentare sa produtividade minimende su consumu de abba e de fertilizantes azotados.
agricultura ecològica > agricultura biològica
agricultura estensiva
[agricoltura estensiva - extensive agriculture]
Cumplessu de tècnicas agrìculas impreadas pro otènnere unu volùmene de produtzione prus artu impreende tretos mannos de terrinu cun impreu limitadu de machinàrios sena nd'aumentare sa resa.
agricultura industriale > agricultura intensiva
agricultura intensiva
[agricoltura intensiva - intensive agriculture]
Tècnicas agrìculas chi si pràticant pro otènnere una produtzione elevada cun s'introdutzione de tecnologias chi permitent una resa prus manna de su terrinu. Si tratat de un'agricultura meda dipendente dae produtos agrochìmicos elaborados a partire dae su petròliu e chi si àplicant cun machinàrios chi funtzionant cun combustìbile fòssile; custu sistema contribuit duncas a s'aumentu de emissiones de gassos a efetu serra e pro cunsighèntzia a su caentamentu globale e a su cambiamentu climàticu.
agricultura sustenìbile
[agricoltura sostenibile - sustainable agriculture]
Agricultura chi tenet comente obietivu su de garantire sa seguresa alimentare mundiale, favorèssere sos ecosistemas sanidosos e, a su matessi tempus, favorèssere sa gestione sustenìbile de sa terra, de s'abba e de sos recursos naturales.
agrocarburante
[agrocarburante – agrofuel]
Combustìbile lìcuidu produidu dae matèria vegetale, a partire dae s'agricultura intensiva; est unu sistema chi gènerat deforestatzione, degradatzione de su terrinu e cun su tempus desertificatzione. Esistint duos tipos printzipales de agrocarburantes: su bioetanolu, chi si otenet dae sa fermentatzione de produtos agrìculos ricos de tzùcaru, e su biodiesel, chi si otenet dae lipidos naturales.
Tèrmine cumpostu dae agro-, dae su grecu agrós, campu e carburante.
agrocombustìbile > agrocarburante
albèdine
[albedo – albedo]
Fratzione, espressada in tantu pro chentu, de lughe intre s'energia riflessa dae una superfìtzie e s'energia chi bi intzidet. Cantu prus bianca est sa superfìtzie, prus radiatzione rifletet. Sa tendèntzia atuale de s'albèdine a livellu mundiale est a minimare e custu contribuit a su caentamentu globale.
Tèrmine derivadu dae sa boghe culta latina tarda albedine(m), dae albus, biancu.
allevamentu ecològicu de su bestiàmene
[allevamento ecologico - organic animal husbandry ]
Tècnica de allevamentu de su bestiàmene cun alimentatzione ecològica in unu ispàtziu adeguadu in cantu a dimensiones, ventilatzione, lughe e atzessu a s'esternu, e chi nd'assegurat sa salude mediante sa preventzione e seletzione de sas ratzas, cun sa finalidade de rispetare s'echilìbriu de su mèdiu e garantire su beneistare de sos animales.
allevamentu estensivu de su bestiàmene
[allevamento estensivo - extensive animal production]
Tècnica de allevamentu de su bestiàmene basada in sa libertade de sos animales de pòdere pasturare lìberos peri sos sartos. Custu tipu de allevamentu aumentat sa capatzidade de sa vegetatzione de fissare su carbòniu e de l'immagasinare in su terrinu, gènerat produtos de calidade, agiudat a minimare s'arriscu de fogu, megiorat sa calidade de su terrinu e potèntziat sa biodiversidade.
allevamentu intensivu de su bestiàmene
[allevamento intensivo - intensive animal production]
Tècnica de allevamentu de su bestiàmene in istallas, in cunditziones controlladas a manera artifitziale, cun s'obietivu de aumentare sa produtzione in su mìnimu tempus possìbile. S'allevamentu intensivu creat una cantidade manna de gassos a efetu serra, contribuende dunca s a su caentamentu globale e a su cambiamentu climàticu.
Sinònimu de allevamentu industrialede s bestiàmene.
anomalia climàtica
[anomalia climatica - climatic anomaly]
Variatzione de su valore de un'elementu climàticu, pro esempru sa pressione, s'umidade o sa temperadura, cunforma a su valore normale.
antropotzene
[antropocene – anthropocene]
Neologismu coniadu in s'annu 2.000 dae su chìmicu olandesu, prèmiu Nobel, Paul Crutzen, cumpostu dae àntropo-, dae su grecu ánthrōpos, òmine e su segundu elementu -tzene, nou, reghente, pro designare s'epoca geològica atuale, comintzada in sa segunda metade de su sèculu XX, caraterizada dae sos efetos de s'atividade umana in sa Terra dae unu puntu de vista geològicu, climatològicu o biològicu.
antropogènicu
[antropogenico – anthropogenic]
Cambiamentu de sa natura causadu dae s'interventu umanu e non dae protzessos naturales. Neologismu cumpostu dae àntropo-, dae su grecu ánthrōpos, òmine e su sufissòide -gènicu, chi produit.
apojadura atmosfèrica
[stagnazione atmosferica - atmospheric stagnation]
Situatzione atmosfèrica caraterizada dae rennoamentu iscassu de massas de aera e ausèntzia de abba pioana, chi favoressent sa cuntzentratzione de incuinantes e peoramentu de sa calidade de s'aera.
arriscu climàticu
[rischio climatico - climatic risk]
Probabilidade, basada in istadìsticas climatològicas, chi si podat dare unu tempus cuntràriu in unu puntu o regione determinada durante unu perìodu de tempus. S'arriscu climàticu, paris cun sa sensibilidade climàtica e sa capatzidade de adatamentu a su cambiamentu climàticu, est unu fatore chi cunditzionat sa vulnerabilidade.
atmosfera
[atmosfera – atmosphere]]
Capa gassosa a inghìriu de sa Terra in ue est presente s'umidade e si dant sos fenòmenos biològicos e meteorològicos. Sas atividades antropogènicas pròvocant un'aumentu de sa cuntzentratzione de sos gassos presentes in s'atmosfera chi nde àlterat sa cumpositzione, aumentat s'efetu serra e sa temperadura mèdia globale.
Tèrmine cumpostu dae su grecu atmós, vapore e dae -sfer. Inradu in sas limbas modernas dae su frantzesu athmosphère.
atzione climàtica
[azione climatica - climate action]
Cumplessu de polìticas, incluidas in sos obietivos de isvilupu sustenìbile de s'Agenda 2030, destinadas a evitare un'aumentu de sa temperadura mèdia globale superiore a 2o C cunforma a s'època preindustriale. Àteras mesuras chi formant parte de s'atzione climàtica sunt sa transitzione ecològica, sa transitzione energètica e s'efitzèntzia energètica.
atzidificatzione de sos otzèanos
[acidificazione degli oceani - ocean acidification]
Minimamentu sighidu de su valore de su pH de sas abbas de sos otzèanos causadu dae s'aumentu de s'anidride carbònica in s'atmosfera comente cunsighèntzia de su caentamentu globale. Est unu protzessu chi si dat paris cun àteros càmbios in sos otzèanos, comente su minimamentu de sa cuntzentratzione de ossìgenu e sos càmbios de sa salinidade.
aumentu de su livellu de su mare
[aumento del livello del mare - sea level rise]
Aumentu de su livellu mèdiu de su mare dèvidu a s'espansione tèrmica, causada dae su caentamentu de s'otzèanu e s'isorvimentu de s'astra in sa superfìtzie de sa Terra, cunsighèntzia de su caentamentu globale.
***
B
bàsciu in emissione de carbòniu
[basso in emissione di carbonio - low-carbon]
Chi produit pagas emissiones de gassos a efetu serra.
bilantzu de carbòniu
[bilancio di carbonio - carbon budget]
Cantidade totale de emissiones de gassos a efetu serra derivadas dae s'atividade umana istabilida comente lìmite màssimu pro unu tempus e una localizatzione determinados.
bio-
Prefissu derivadu dae su grecu bios, chi vivet.
biocarburante de prima generatzione > agrocarburante
biodiversidade
[biodiversità – biodiversity]
Coesistèntzia de diferentes ispètzies animales e vegetales in un'ecosistema determinadu; est un'elementu fundamentale chi contribuit a un'echilìbriu armònicu de sos tziclos terrestres de s'abba, de s'ossìgenu, de s'energia solare e de sa biomassa.
Tèrmine cumpostu dae bio-, e diversidade.
biogàs
[biogàs – biogas]
Fonte de energia rennovàbile formada dae metanu e biòssidu de carbòniu, chi si produit comente resurtadu de sa digestione anaeròbica de biomassa.
Tèrmine cumpostu dae bio-, e gas.
biomassa
[biomassa – biomass]
Matèria orgànica originada in unu protzessu biològicu, ispontàneu o provocadu, e chi si podet impreare comente fonte de energia pro combustione o fermentatzione. Semper chi sa tassa de recùperu siat aguale o superiore a sa de s'estratzione, sa biomassa est cunsiderada una fonte de energia rennovàbile e neta, alternativa a sos combustìbiles fòssiles.
Tèrmine cumpostu dae bio-, e massa.
biosfera
[biosfera – biosphere]
Parte de sa Terra, incluida s'atmosfera, in ue s'isvilupat sa vida. Tèrmine cumpostu dae bio-, dae su grecu bios, chi vivet, e isfera.
biòssidu de carbòniu
[biossido di carbonio - carbon dioxid]
Cumpostu chìmicu de fòrmula CO2, connotu fintzas comente diòssidu de carbòniu o anidride carbònica chi, in cunditziones de temperadura e pressione normales, si pesentat comenete gas incolore, generadu in protzessos biològicos naturales de ossidatzione totale de su carbòniu, in sa combustione de combustìbiles fòssiles e in sos fogos forestales.
biòssidu de carbòniu ecuivalente (CO2 e)
[biossido di carbonio equivalente (CO2 e) - carbon dioxid equivalent (CO2 e)]
Medida chi permitet de determinare su potentziale de caentamentu globale de sos gassos a efetu serra a partire dae s'ecuivalèntzia issoro cun su biòssidu de carbòniu.
***
C
cadena alimentare
[catena alimentare - food chain]
Cumplessu de relatziones de produtzione e otenimenetu de alimentos intre sos organismos de un'ecosistema. Sa cadena alimentare si àlterat a càusa de su cambiamentu climàticu.
cadena tròfica > cadena alimentare
caentamentu globale
[riscaldamento globale - global worming]
Aumentu graduale de sa temperadura mèdia globale, mescamente pro aumentu de s'efetu serra. Su caentamentu globale pròvocat fogos forestales, isorvimentu de s'astra in sa superfìtzie de sa Terra e pèrdida de sa biodiversidade.
calidade de s'aera
[qualità dell'aria - air quality]
Indicadore chi permitet de connòschere sa mesura de cantu s'aera est lìbera dae incuinamentu atmosfèricu. Su cambiamentu climàticu podet provocare situatziones de apojadura atmosfèrica chi favoressent sa cuntzentratzione de incuinantes e peoramentu de sa calidade de s'aera.
cambiamentu climàticu
[cambiamento climatico - climate change]
Cambiamentu de sas caraterìsticas climàticas: temperadura, cantidade de abba pioana, frecuèntzia o intensidade de su bentu in unu tempus e logu determinadu a càusa de fenòmenos de orìgine naturale, comente pro esempru variatzione de s'intensidade de sa radiatzione solare, càmbios in sa tzirculatzione otzeànica, erutziones vulcànicas o, pro su prus, derivados dae s'atividade de s'òmine, comente pro esempru emissione de gassos a efetu serra, agricultura intensiva, allevamentu intensivu, impreu de combustìbiles fòssiles, deforestatzione.
cambiamentu globale
[cambiamento globale - global change]
Cumplessu de trasformatziones produidas dae s'atividade umana, chi modìficant sos sistemas naturales, fìsicos o biològicos e alterant s'echilìbriu de su sistena terrestre.
capa de ozonu > ozonosfera
carbone
[carbone – coal]
Combustìbile fòssile in forma de matèria sòlida, de colore nieddu, ricu de carbòniu, derivadu dae sa decumpositzione de matèria orgànica, mescamente vegetale; est una fonte de energia non rennovàbile impreadu paris cun su petròliu e su gas naturale pro produire energia, contribuende a aumentare sa cuntzentratzione de gassos a efetu serra e su caentamentu globale e su cambiamentu climàticu.
Tèrmine derivadu dae su latinu carbo -onis.
carbòniu
[carbonio – carbon]
Elementu chìmicu non metàllicu, nùmeru atòmicu 6, massa atòmica 12,011; abundante in natura, lìberu comente grafite o comente costituente printzipale de su carbone.
Cumplessu de gassos a efetu serra chi s'imbiant a s'atmosfera, in relatzione cun su caentamentu globale e su cambiamentu climàticu. S'unidade impreada pro medire sas emissiones de sos gassos a efetu serra est s'ecuivalente de biòssidu de carbòniu.
Tèrmine derivadu dae su latinu carbo -onis.
catura de biòssidu de carbòniu
[cattura di CO2 - capture of CO2]
Atzione de separare su biòssidu de carbòniu dae su restu de sos gassos resurtantes dae sa combustione industriale.
catura e immagasinamentu de biòssidu de carbòniu
[cattura e stoccaggio di CO2 - CO2 capture and storage]
Atzione de separare su biòssidu de carbòniu dae su restu de sos gassos resurtantes dae sa combustione industriale e de l'immagasinare in formatziones geològicas profundas cun s'obietivu de l'isulare dae s'atmosfera e evitare chi contribuat a s'efetu serra e a su cambiamentu climàticu.
clima
[clima – climate]
Cumplessu de sas cunditziones meteorològicas chi caraterizant una regione dterminada in unu perìodu de riferimentu. Su clima est su resurtadu de s'echilìbriu de sos càmbios de energia e de matèria intre sas cumponentes de su sistema climàticu: atmosfera, biosfera, otzèanos.
climaticamente nèutru > neutralità carbonica
climatologia
[climatologia – climatology]
Sièntzia chi istùdiat sos fatores chi produint su clima, sos elementos chi lu cumponent, sa distributzione in sa superfìtzie de sa terra e s'influèntzia subra sos èssere bios.
Tèrmine cumpostu dae clima e -logia.
combustìbile fòssile
[combustibile fossile - fossil fuel]
Sustàntzia capassa de leare fogu in s'aera, produende energia tèrmica, chi derivat dae sa trasformatzione pro càmbios fìsicos e chìmicos durante milliones de annos de sa matèria orgànica. Sos combustìbiles fòssiles sunt: su carbone, su petròliu, su gas naturale; sunt una fonte de energia non rennovàbile e produint gassos a efetu serra, contribuende a su caentamentu globale e a su cambiamentu climàticu.
combustìbile nucleare
-[ombustibile nucleare - nuclear fuel]
Combustìbile capassu de tènnere una reatzione de fissione controolada in unu reatore nucleare liberende energia in forma de calore. Su combustìbile nucleare, comente su plutòniu, s'uràniu e su trìtziu, sunt una fonte de energia non rennovàbile e produint gassos a efetu serra, contribuende a su caentamentu globale e a su cambiamentu climàticu.
consumadore proativu
[consumatore proattivo - proactive consumer]
Cale si siat sugetu privadu o pùblicu chi esigit e promovet sa transitzione energètica e consumit s'energia chi isse etotu produit, pro su prus dae fontes rennovàbiles. S'aumentu de consumadores proativos podet èssere determinante in sa transitzione energètica.
consumu sustenìbile
[consumo sostenibile - sustainable consumption]
Impreu de benes e servìtzios chi rispondent a sos bisòngios fundamentales e megiorant sa calidade de vida minimende s'impreu de resursas naturales e tòssicas e sas emissiones de refudos e incuinantes in su tziclu de sa vida de su produtu a manera e non pònnere in perìgulu sos bisòngios de sas generatziones benidoras. Esempros de consumu sustenìbile, o responsàbile, sunt: produtos alimentares ecològicos, impreu de pabiru retzicladu, dispositivos tecnològicos cun cumponentes retziclados, impreu de placas solares. Est unu de sos obietivos de isvilupu sustenìbile de s'Agenda 2030 de sas Natziones Unidas.
Cunventzione cuadru de sas Natziones Unidas subra su cambiamentu climàticu
[Convenzione quadro delle Nazioni Unite sui cambiamenti climatici - United Nations Framework Convention on Climate Change]
Acordu non vinculante intre sos paisos membros de sas Natziones Unidas intradu in vigore in su 1994, chi tenet comente obietivu su de istabilire sas cuntzentratziones de gassos a efetu serra in s'atmosfera chi evitent interferèntzias antropogènicas perigulosas in su sistema climàticu.
crèditu de carbòniu
[credito di carbonio - carbon credit]
Unidade de emissione currispondente a una tonnellada de ecuivalente de biòssidu de carbòniu eliminada dae s'atmosfera o no emitida. Comporare crèditos de carbòniu permitet a sas industrias chi elìminant gassos a afetu serra de contribuire economicamente a s'isvilupu de unu o prus de unu progetu de protetzione ambientale.
crisi climàtica
[crisi climatica - climate crisis]
Efetu ambientale e econòmicu grave chi pròvocat su càmbiu climàticu. Sa crisi climàtica est una crisi ecològica a livellu mundiale.
crisi ecològica
[crisi ecologica - ecological crisis]
Alteratzione grave de s'echilìbriu de un'ecosistema chi si podet dare a iscala locale o a iscala mundiale si riguardat totu sos ecosistemas naturales de sa Terra.
CTH > tzirculatzione termoialina
cuadru de riferimentu
[quadro di riferimento – baseline]
Cuadru climàticu de riferimentu chi rapresentat sas cunditziones chi si diant pòdere dare cun prus probabilidade in ausèntzia de una proposta de minimamentu de s'emissione de gassos a efetu serra.
cumpensatzione de carbòniu
[compensazione di carbonio - carbon offset]
Atividade dirigida a cumpensare sa emissione de biòssidu de carbòniu o de àteros gassos a efetu serra mediante s'inversione in progetos de minimamentu de emissiones: reforestadura, catura e immagasinamentu de biòssidu de carbòniu, isvilupu de energias rennovàbiles, megioru de s'efitzèntzia energètica o s'acuistu de crèditos de carbòniu.
Cunferèntzia de sas Partes (COP)
[Conferenza delle Parti (COP) - Conference of the Parties (COP)]
Òrganu superiore de sa Cunventzione cuadru de sas Natziones Unidas subra su cambiamentu climàticu, incarrigadu de promòvere e nde revisare cada annu s'aplicatzione.
cuntzentratzione de ossìgenu
[concentratzione di ossigeno - oxygen concentration]
Cantidade de ossìgenu chi cuntenet una unidade de volùmene de abba. Sa cuntentratzione de ossìgenu in su mèdiu acuàticu mìnimat pro su caentamentu globale, su càmbiu climàticu e pro s'eutrofizatzione e si dat paris a s'atzidificatzione e a s'alteratzione de sa salinidade.
cuntzentratzione de gassos a efetu serra
[concentrazione di gas a effetto serra - concentration of greenhouse gas]
Cantidade de unu gas a efetu serra in una unidade de massa o de volùmene de s'atmosfera.
cuntzentratzione salina
[concentrazione salina - salinity concentration]
Paràmetru chi medit sa cantidade de sale isortu in s'abba. Su caentamentu globale àlterat sa salinidade.
***
D
de-
[de- de-]
Prefissu chi ìndicat istesiamentu, deviatzione, abbassamentu, eliminatzione. Dae su latinu de-.
decarbonizadu
[decarbonizzato - carbon-free]
Chi non produit emissiones de gassos a efetu serra in s'atmosfera.
decarbonizare
[decarbonizzare – to decarbonize]
Fàghere a manera chi unu protzessu o un'àrea de atividade mìnimet de una manera progressiva sa dipendèntzia chi tenet dae sos combustìbiles fòssiles e sas emissiones de gassos a efetu serra.
decarbonizatzione
[decarbonizzazione – decarbonization]
Minimamentu de una manera progressiva sa dipendèntzia chi tenet dae sos combustìbiles fòssiles e sas emissiones de gassos a efetu serra.
decrèschida
[decrescita – degrowth]
Modellu polìticu, econòmicu e sotziale chi defensat unu mimimamentu sostenìbile e ecuitativu de sa produtzione e de su consumu pro aumentare su beneistare umanu e megiorare sas cunditziones ecològicas. Sos defensores de sa decrèschida non creent in sa possibilidade de un'isvilupu sustenìbile, pro cunsiderare chi custu semper suponet una crèschida.
deforestatzione
[deforestazione – deforestation]
Atzione e efetu de eliminatzione de àrbores in unu terrinu ampru; podet èssere causada dae fatores naturales, ma pro su prus est dèvida a s'isparghidura de s'agricultura intensiva. Sa deforestatzione est responsàbile de unu 20% de sas emissiones de gassos a efetu serra.
delocalizatzione de carbòniu
[delocalizzazione di carbonio - carbon leakage]
Trasferimentu de un'atividade produtiva chi gènerat una cantidade manna de emissiones de gassos a efetu serra a paisos cun polìticas climàticas prus pagu restritivas.
deretos de emissione
[diritti di emissione - emission rights]
Deretu sugetivu de ghetare in s'ambiente una cantidade determinada de gassos a efetu serra, trasferìbile in forma de crèditos de carbòniu.
desertificatzione
[desertificazione – desertification]
Protzessu de formatzione de desertos causadu dae s'atividade antropogènica. Sa desertificatzione àlterat su tziclu de s'abba, pròvocat pèrdida de sa biodiversidade e ativat mecanismos de retroatzione climàtica.
Tèrmine derivadu dae desertu, dae s'inglesu desertification.
diferèntzia de emissiones
[differenza di emissioni - emission gap]
Diferèntzia intre sas emissiones màssimas de gassos a efetu serra chi si diant emìtere pro cunsighire s'obietivu de no aumentare sa temperadura mèdia globale prus de 2o C cunforma a sa temperadura de s'època preindustriale e sas emissiones de gassos a efetu serra previstas dae sos acòrdios de sos diferentes paisos in sas reuniones annuales de sa Cunferèntzia de sas Partes.
digestione anaeròbica
[digestione anaerobica - anaerobic digestion]
Protzessu biològicu in ue sa matèria orgànica de sos resìduos orgànicos est trasformada dae sos microorganismos, in ausèntzia de ossìgenu, in biogàs.
dilatatzione tèrmica
[espansione termica - thermal expansion]
Aumentu de su volùmene de sos mares e de sos otzèanos, acumpangiadu dae unu minimamentu de sa salinidade, pro aumentu de sa temperadura de s'abba causadu dae su caentamentu globale e cambiamentu climàticu. Paris cun s'iscungelamentu est una de sas càusas de aumentu de su livellu de su mare.
disastru ambientale
[disastro ambientale - ecological disaster]
Disastru chi pròvocat dannos e pèrdidas importantes a sos ecosistemas e a s'ispissu un'impoverimentu irreversìbile de sas resursas naturales, causadu dae s'atividade antropogènica, pro esempru dae s'atividade industriale, agrìcula o dae sas gherras.
disastru ecològicu > disastru ambientale
disastru naturale
-[disastro naturale - natural disaster]
Disastru chi pròvocat dannos e pèrdidas importantes causadu dae fenòmenos de orìgine naturale, pro esempru terremotos, erutzione vulcànicas, tsunamis.
diversidade biològica > biodiversidade
***
E
eco-
[eco- eco-]
Primu elementu de paràulas cumpostas derivadu dae su grecu oïkos, cun su significadu de “domo”, “ambiente”
ecoimbiancadura
[greenwashing – greenwashing]
Cumplessu de istrategias de màrcheting e de comunicatzione de un'impresa, un'organismu o unu guvernu pro dare s'immàgine chi unos produtos, obietivos o polìticas sunt rispetosos cun su mèdiu ambiente.
ecològicu
[ecologico - eco-friendly]
Produtu, tècnica o protzessu chi non faghet dannu, o nde faghet pagu, a s'ambiente in sas fases de produtzione o aplicatzione. S'agricultura ecològica, o biològica, est un'esempru de protzessu ecològicu.
Agetivu derivadu dae ecologia, tèrmine coniadu in tedescu, Oekologie, dae su biòlogu E. Haeckel in su 1866.
economia tzirculare
[economia circolare - circular economy]
Modellu econòmicu de produtzione e consumu basadu in s'isfrutamentu de sas resursas naturales esistentes e in s'acontzu e retziclàgiu de materiales e produtos, comente alternativa a su modellu lineare; s'economia tzirculare permitet de minimare sas emissiones de gassos a efetu serra derivadas dae sa gestione de sos resìduos e dae sa creatzione de materiales e produtos noos.
ecosistema
[ecosistema – ecosystem]
Unidade funtzionale costituida dae sos organismos bios, animales e vegetales, chi vivent in un'àrea determinada, cun totu sas relatziones e intercàmbios de matèria e energia intre issos.
Tèrmine cumpostu dae eco- e sistema.
efetu serra
[effetto serra - greenhouse effect]
Fenòmenu chi cunsistet in su caentamentu de s'atmosfera de sa Terra dadu dae sa presèntzia in s'atmosfera de gassos, gassos a efetu serra, comente su biòssidu de carbòniu e su metanu, chi permitent su passàgiu de sa radiatzione solare e tratenent sa radiatzione infraruja emitida dae sa Terra.
efitzèntzia energètica
[efficienza energetica - energy efficiency]
Capatzidade de aumentare sa resa generale de unu sistema impreende prus pagu energia possìbile. S'efitzièntzia energètica est unu de sos obietivos de isvilupu sustenìbile de s'Agenda 2030 de sas Natziones Unidas.
eletrificatzione
[elettrificazione – electrification]
Trasformatzione de una atividade pro chi sa fonte printzipale de energia siat s'eletritzidade, in alternativa a sos combustìbiles fòssiles. Semper chi s'eletritzidade impreada derivet dae fontes de energia rennovàbile, s'eletrificatzione permitet minimare sas emissiones de gassos a efetu serra.
emergèntzia climàtica
[emergenza climatica - climate emergency]
Crisi climàtica grave a livellu mundiale chi recheret s'impreu de mesuras cuncretas e immediatas pro frenare su cambiamentu climàticu, pro esempru minimare s'emissione de gassos a efetu serra, firmare sa pèrdida de biodiversidade, e fintzas un'adatamentu a su càmbiu climàticu.
emissione
[emissione – emission]
Iscàrriga de una o prus de una sustàntzia incuinate in su mèdiu ambiente.
Tèrmine derivadu dae su latinu emissio -onis.
emissione difusa
[emissione diffusa - diffuse emission]
Emissione in s'atmosfera de partigheddas o gassos, a manera contìnua o discontìnua, derivada dae una cale si siat fonte capassa de produire incuinamentu atmosfèrico.
emissione negativa
[emissione negativa - negative emission]
Assorbimentu de gassos a efetu serra dae s'atmosfera mediante sa catura e immagasinamentu de su biòssidu de carbòniu in formatziones geològicas profundas o cun tecnologia eletrogeochìmica, chi trasformat su biòssidu de carbòniu in unu bicarbonatu minerale isortu.
emissiones zero
[emissione zero - zero-emission]
S'espressione emissione zero est riferida mescamente a veìculos elètricos, ca no emitent biòssidu de carbòniu a manera direta; podent però emìtere a manera indireta gassos a efetu serra si l'eletritzidade chi impreant derivat dae sa combustione de combustìbiles fòssiles e non dae fontes de energia rennovàbile.
energia eòlica
[energia eolica - wind energy]
Energia chi derivat dae s'aprofetamentu de s'energia tzinètica de s'àera. Si tratat de una fonte de energia rennovàbile e rapresentat un'alternativa a sos combustìbiles fòssiles.
energia non rennovàbile
[energia non rennovabile - non-renewable energy]
Energia chi si otenet dae fontes destinadas a si consumire o chi non si podent rennovare, comente pro esempru sos combustìbiles fòssiles, ca su protzessu de formatzione durat milliones de annos, sos combustìbiles nucleares, ca sunt limitados, sos agrocombustìbiles, ca cumpitent cun s'alimentatzione.
energia rennovàbile
[energia rennovabile - renewable energy]
Energia capassa de èssere semper disponìbile o chi si podet rennovare, comente pro esempru s'energia eòlica, s'energia solare tèrmica, s'energia solare fotovoltàica e s'energia de sa biomassa.
energia solare
[energia solare - solar energy]
Energia radiante chi emitet su sole in forma de undas eletromagnèticas; si tratat de una energia rennovàbile, alternativa a sos combustìbiles fòssiles.
energia solare fotovoltàica
[energia solare fotovoltaica - photovoltaic solar energy]
Energia elètrica chi si otenet dae sa cunversione direta de s'energia solare in eletritzidade impreende una tecnologia basada in s'efetu fotovoltàicu.
energia solare tèrmica
[energia solare termica - therma solar energy]
Energia calorìfica chi si otenet a partire dae sa cunversione de s'energia solare mediante aprofetamentu diretu de sa radiatzione solare.
època preindustriale
[epoca preindustriale - preindustrial era]
Època anteriore a sa rivolutzione industriale, intre sa fine de su sèculu XVII e comintzu de sèculu XIX.
esafluoruru de sùrfuru
[esafluoruro di zolfo - sulphur hexafluoride]
Cumpostu inorgànicu trasparente, sena fragu, non tòssicu e no inframàbile, inerte, pagu solùbile in abba ma solùbile in mèdios orgànicos non polares, chimbe bortas prus grae de s’àera; est unu de sos printzipales gassos antropogènicos a efetu serra e s'aumentu suo sena controllu podet rafortzare su caentamentu globale e su cambiamentu climàticu.
eticheta ambientale
[etichettatura ambientale - environmental badge]
Eticheta adesiva chi permitet de identificare sos produtos o servìtzios chi emitent prus pagos incuinantes in s'atmosfera.
eutrofizatzione
[eutrofizzazione – eutrophication]
In ecologia, protzessu de arrichimentu tròficu de rios, pojos e lagos pro aumentu etzessivu de nitratos in sas abbas, nitratos derivados dae sos fertilizantes nitrogenados impreados in s'agricultura intensiva, chi pròvocat una crèschida manna de organismos, mescamente de algas e unu minimamentu de sa cuntzentratzione de ossìgenu.
Tèrmine derivadu dae eutrofia, cumpostu dae eu-, dae su grecu êu, bene, bonu e trofia, dae su grecu trophé, nutrimentu.
evaporatzione
[evaporazione - evaporation ]
Passàgiu de unu corpus, ativadu dae su calore, dae s'istadu lìcuidu a s'istadu de vapore.
Tèrmine derivadu dae su latinu evaporatio -onis.
evapotranspiratzione
[evapotranspirazione – evapotranspiration]
Cantidade totale de abba chi evàporat dae sa superfìtzie de su terrinu e sumit dae sas fògias de sos fundos.
***
F
fatore de fortzadura
[fattore forzante - forcing factor]
Fatore esternu de unu sistema climàticu chi pròvocat unu càmbiu, pro esempru un'erutzione vulcànica.
fenologia
[fenologia – phenology]
Parte de s'ecologia chi istùdiat sa relatzione intre sos fatores climàticos e sas manifestatziones biològicas periòdicas o istajonale. Si osservant pro esempru modificatziones in relatzione cun su cambiamentu climàticu in sas tramudaduras de pugiones, in sa froridura de sos fundos.
Termine cumpostu dae feno-, dae su grecu pháinein, apàrrere e -logia
fenòmenu meteorològicu estremu
[fenomeno meteorologico estremo - extreme weather event]
Fenòmenu meteorològicu pagu comune o chi non si dat in una istajone e in unu logu determinadu, pro esempru undadas de calore o de fritu o abba a ìrridos. S'intensidade e sa frecuèntzia de sos fenòmenos meeorològicos estremos si atribuit a su caentamentu globale.
fertilizante azotadu
[fertilizzante azotato - nitrogenous fertilized]
Fertilizante chi cuntenet mescamente azotu e chi pròvocat emissione de òssidu nitrosu a s'atmosfera.
fogu forestale
[incendio forestale - forest fire]
Fogu sena controllu chi interessat una superfìtzie de padente; su fogu forestale imbiat una cantidade manna de biòssidu de carbòniu a s'atmosfera contribuende duncas a sa cuntzentratzione de gassos a efetu serra. Distinghimus custu fogu sena controllu dae fogos forestales chi sunt positivos e no semper faghent male.
fortzadura esterna > fatore de fortzadura
fortzadura radiativa
[orzatura radiativa - radiative forcing]
Alteratzione de su bilantzu radiativu planetàriu provocadu dae unu càmbiu esternu o internu de su sistema climàticu, naturale o antropogènicu. Sas fontes printzipale de fortzadura radiativa sunt sos càmbios in sa radiatzione solare e in sa cuntzentratzione de gassos a efetu serra.
fraturatzione idràulica
[fratturazione idraulica – hydrofracking]
Tècnica de geologia de su petròliu chi cunsistet in pertùnghere su terrinu finas a sas rocas in ue est immagasinadu e tzacare a intro abba cun arena e produtos chìmicos pro nde provocare sa essida in superfìtzie.
***
G
gas a efetu serra
[gas a effetto serra - greenhouse gas]
Gas de s'atmosfera, naturale o antropogènicu, chi emitet e suspit radiatziones de longària de unda ispetzìficas de s'ispetru de sa radiatzione infraruja emitida dae sa Terra, s'atmosfera e sas nues. Sos gassos printzipales a efetu serra sunt su vapore de abba e s'ozonu, de orìgine naturale, e su biòssidu de carbòniu, antropogènicu. Sa cuntzentratzione de gassos a efetu serra, aumentada in custu sèculu e in su sèculu coladu, afortigat su caentamentu globale e su cambiamentu climàticu, e ponet in perìgulu sa cumpositzione, sa capatzidade de recùperu e sa produtividade de sos ecossistemas naturales, s'isvilupu econòmicu e sotziale, sa salude e su beneistare de s'umanidade.
gas naturale
[gas naturale - natural gas]
Combustìle fòssile formadu dae una mistura de idrocarburos de pesu moleculare bàsciu, mescamente metanu, chi s'agatat in giatzimentos suterràneos.
GEH > gas a efetu serra
gestione forestale sustenìbile
[gestione forestale sostenibile - susteinable forest management]
Gestione e impreu de sos padentes e terrinos forestales a manera de mantènnere sa biodiversidade, produtividade, capatzidade de rennoamentu, vitalidade e potentziale de acumprire, como e in su benidore, funtziones ecològicas, econòmicas e sotziales a livellu locale, natzionale e globale, sena provocare dannos a àteros ecosistemas.
giustìtzia climàtica
[giustizia climatica - climate justice]
Cumplessu de printzìpios chi defensant unu tratamentu giustu pro totu sas pessones e totu sos paisos, cun s'obietivu de evitare discriminatziones in detzisiones e progetos vinculados a sa gherra contra su cambiamentu climàticu.
Grupu intergovernativu de espertos in su cambiamentu climàticu
[Gruppo intergovernativo di esperti sul cambiamento climatico - Intergovernmental Panel on Climate Change ]
Òrganu internatzionale de sas Natziones Unidas incarrigadu de istudiare e valorare sas càusas e sos efetos ambientales, econòmicos e sotziales de su cambiamentu climàticu in sa Terra, e sas istrategias possìbiles pro lu moderare e nos pòdere adatare.
***
I
idrocarburu
[idrocarburo – hydrocarbon]
Cumpostu orgànicu formadu dae carbòniu e idrògenu, costituente de sos combustìbiles fòssiles comente su carbone, su petròliu e su gas naturale.
Tèrmine cumpostu dae idro- dae su grecu hydōr, abba, e carburu, dae su frantzesu carbure.
idrofluorocarbòniu
[idrofluorocarbonio – hydrofluorocarbon]
Sustàntzia cun àtomos de carbòniu, fluoru e idrògenu chi si presentat in forma de gas e, paris cun su metanu, su biòssidu de carbòniu, s'òssidu nitrosu e s'esafluoruru de sùrfuru, rapresentat unu de sos gassos printzipales a efetu serra antropogènicos.
idrofraturatzione idràulica > fraturatzione idràulica
imbuschimentu
[imboschimento – afforestation]
Cunversione in padente de unu terrinu chi mai fiat istadu unu padente o chi lu fiat istadu dae prus de chimbanta annos in antis. Est tèrmine distintu dae reforestadura.
immissione
[immissione – immission]
Cuntzentratzione de una o prus de una sustàntzia incuinante in unu puntu determinadu chi dericat dae puntos diferentes de emissione. Sa immissione est semper su produtu de una emissione dae una fonte.
Tèrmine derivadu dae su latinu immissio -onis.
impoverimentu de su terrinu
[impoverimento del terreno - soil degradation]
Protzessu de minimamentu de sas cualidades e de sos cumpostos de su terrinu, a s'ispissu causadu dae atividades antropogènicas; cumportat unu minimamentu de sa capatzidade de suspire biòssidu de carbòniu, aumentende duncas sa presèntzia sua in s'atmosfera e contribuende a su caentamentu globale e a su cambiamentu climàticu. Sa degradatzione de su terrinu pròvocat in prus resas agrìculas prus bàscias chi podent dare inseguresa alimentare.
impreu de su terrinu
[uso del suolo - land use]
Atividade antropogènica de impreu e cobertura biofìsica de su terrinu cun sa finalidade de la modificare, la mantènnere o otènnere una produtzione. Sos càmbios de impreu de su terrinu podent contribuire a su cambiamentu climàticu, pro esempru sa deforestatzione pro fàghere agricultura intensiva o allevamentu intensivu.
incuinamentu atmosfèricu
[inquinamento atmosferico - atmospheric pollution]
Incuinamentu causadu dae sa presèntzia in s'atmosfera de cumpostos chìmicos chi non faghent parte de sa cumpositzione sua normale o cumpostos naturales a una cuntzentratzione superiore a sa normale. S'incuinamentu atmosfèricu pròvocat unu minimamentu de sa calidade de s’àera e, segundu s'Organizatzione Mundiale de sa Salude, est càusa de unos noe milliones de mortos a s'annu in su mundu.
incuinamentu transfrontera
[inquinamento transfrontaliero - transfrontier pollution]
Inquinamentu chi tenet orìgine in su territòriu de un'istadu e produit sos efetos dannosos prus addae de sas fronteras de custu istadu.
inniamentu annuale
[innevamento - snow cover]
Durada in dies pro annu de sa capa de nie subra su terrinu in unu logu determinadu. S'inniamentu annuale podet minimare a càusa de su caentamentu globale e de su cambiamentu climàticu.
inseguresa alimentare
[insicureza alimentare - food insecurity]
Situatzione in ue unu grupu de pessones non tenet atzessu a alimentos sufitzientes, pro motivos econòmicos o fìsicos, pro satisfàghere sas netzessidades alimentares e energèticas pròpias e tènnere una vida sana e ativa. S'inseguresa alimentare est agravada in unas cantas zonas de sa Terra dae s'aumentu de sa frecuèntzia de fenòmenos meteorològicos estremos: undamentos, sicagnas, impoverimentu de su terrinu.
inseguresa ìdrica
[insicurezza idrica - water insecurity]
Situatzione in ue unu grupu de pessones non tenet atzessu a una cantidade de abba sufitziente pro sas netzessidades pròpias alimentares, de igene o abbadura pro motivos climàticos, econòmicos o fìsicos.
intradura de abba salida
[intrusione di acqua salata - salwater intrusion]
Movimentu de abba salida in una massa de abba durche, in sa superfìtzie o suterrànea a càusa de sa densidade prus arta chi tenet. Sas possibilidades de intradura de abba salida si dant semper de prus mescamente a càusa de sa cumbinatzione de su cambiamentu climàticu: pro s'aumentu de su livellu de su mare e su minimamentu de s'abba pioana.
ipoteca birde
[ipoteca verde - green mortgage]
Produtu finantziàriu chi prèmiat cun unu minimamentu de s'interessu de s'ipoteca sas domos chi tenent una sustenibilidade ambientale arta.
isbianchimentu de su coraddu
[sbiancamento del corallo - coral bleaching]
Fase finale de su protzessu de decoloratzione de su coraddu pro iscumparta de unas algas unitzellulares simbiòticas chi lu covecant; su protessu podet acabare cun sa morte de su coraddu.
isciòperu iscolàsticu pro su clima
[sciopero scolastico per il clima - school strike for climate]
Movimentu internatzionale de istudiantes contra su cambiamentu climàticu cun manifestatziones cada chida, cun s'obietivu de pònnere in pràtica polìticas chi mìniment su caentamentu globale.
iscungelamentu
[disgelo – thaw]
Fusione de su nie e de s'astra cando sa temperadura de s’àera est prus arta chi non su puntu de cungelamentu. Su caentamentu globale e su cambiamentu climàticu pròvocant s'iscungelamentu de sa capa de astra de sos polos de sa Terra e de sos montes, chi podet tènnere comente cunsighèntzia s'aumentu de su livellu de su mare e su rallentamentu de sa tzirculatzione termoalina.
isperdìtziu alimentare
[spreco alimentare - food waste]
Cumplessu de produtos eliminados dae sa cadena agroalimentare, chi, pro resones econòmicas, estèticas o ca sunt a puntu de iscadire, mancari siant bonos a mandigare e duncas destinados a su consumu umanu, sunt eliminados. S'isperdìtziu alimentare incluit fintzas sos alimentos chi non si consumint ca sunt iscadidos, su restu de sos màndigos de sas domos e de sos ristorantes, sas sobràntzias de sos supermercados.
istampa de ozonu
[buco di ozono - ozone hole]
Minimamentu localizadu e importante de sa cuntzentratzione de ozonu in sas capas altas de s'atmosfera.
istratosfera
[stratosfera – stratosphere]
Capa de s'atmosfera, superiore a sa troposfera, chi s'isterret dae sos 9-20 km finas a sos 50-55 km de artària.
Tèrmine derivadu dae su frantzesu stratosphère, cumpostu dae su latinu stratum, istratu e -sphère, dae atmosphère, atmosfera.
istress ìdricu
[stress idrico - water stress]
Cumplessu de alteratziones in sos fundos, animales o ecosistemas chi si produint a càusa de s'iscassia de abba.
Istress, tèrmine derivadu dae s’inglesu stress, isfortzu.
istress tèrmicu
[stress termico - heat stress]
Cumplessu de alteratziones in sos fundos, animales o ecosistemas comente risposta a un'etzessu de calore.
ìsula de calore urbana
[isola de calore urbana - urban heat island]
Fenòmenu microclimàticu chi si dat in àreas urbanas provocadu dae una eliminatzione progressiva de zonas birdes, dae sa presèntzia de zonas ampras edificadas e dae sas superfìtzies asfaltadas, chi surbint prus radiatziones solares cunforma a sa terra e a sos àrbores.
isvilupu sustenìbile
[sviluppo sostenibile - sustainable development]
Isvilupu econòmicu e sotziale, in su presente e in su tempus benidore, chi si dat sena dannu de su mèdiu ambiente nen de sas resursas naturales dae ue dipendent sas atividades umanas. Sas Natziones Unidas ant elaboradu unu programma chi incluit deghessete obietivos de isvilupu sustenìbile, naradu Agenda 2030.
***
L
lìberu de carbòniu > decarbonizadu
livellu preindustriale
[livello preindustriale - preindustrial level]
Valore referente a sa cuntzentratzione de sos gassos a efetu serra in s'atmosfera o a sa temperadura mèdia globale istimada in s'època preindustriale, identificada in su perìodu istòricu chi andat dae su 1750 a su 1850.
-logia
[-logia - -logy]
Segundu elementu de paràulas cumpostas, derivadu dae su grecu -logía, cun su significadu de istùdiu, teoria
***
M
medicane
- medicane - medicane
Tziclone de morfologia sìmile a sa de sos tziclones tropicales ma de intensidade e dimensiones reduidas chi si produit in su Mediterràneu.
Su tèrmine est una cuntratzione de s'inglesu Mediterranean Hurricane.
mègius tècnicas disponìbiles
- migliori tecniche disponibili - best available technique
Solutziones tècnicas de gestione e de controllu chi podent garantire unu livellu elevadu de protetzione de s'ambiente.
mèngua de sos cambiamentos climàticos
- mitigazione dei cambiamenti climatici - climate change mitigation
Interventu antropogènicu pro minimare o prevènnere sas emissiones de gassos a efetu serra in s'atmosfera.
mercadu de sas emissiones
- mercato delle emissioni - carbon market
Mercadu in ue sos paisos o sas fàbricas chi emitent gassos a efetu serra a s'atmosfera podent comporare e bèndere sos deretos de emissione in forma de crèditos de carbòniu.
metanizatzione > digestione anaeròbica
metanu
- metano - methane
Idrocarburu sàturu chi, in cunditziones de temperadura e pressione normales, si presentat comente gas incolore, inframàbile, non solùbile in abba, generadu in natura comente produtu finale de sa decumpositzione anaeròbica de sa matèria orgànica. Paris cun àteros gassos, s'aumentu sena controllu de su metanu podet fàghere crèschere su caentamentu globale e su cambiamentu climàticu.
Tèrmine derivadu dae met(ile) cun su sufissu chìmicu -anu.
meteorologia
- meteorologia - meteorology
Sièntzia chi istùdiat s'istàdiu fìsicu de s'atmosfera in unu momentu determinadu cun s'obietivu de prevìdere s'evolutzione de custu istadu.
Tèrmine derivadu dae su grecu meteorología, cumpostu dae meteoro-, chi istat in artu, e -logia.
migrante ambientale
- migrante ambientale - environmental migrant
Pessone obligada a lassare su logu suo, a manera temporale o permanente, a càusa de disastros ambientales, disatros chi podent èssere de orìgine naturale o de orìgine antropogènica.
migrante climàticu
- migrante climatico - climate migrant
Migrante ambientale obligadu a lassare su logu suo a càusa de sa degradatzione ambientale provocada dae su cambiamentu climàticu.
mobilidade sustenìbile
- mobilità sostenibile - sustainable mobility
Cumplessu de infrastruturas e mesuras de gestione chi permitent su movimentu de pessones e mercantzias in una regione determinada de una manera efitzente e cun un'efetu mìnimu in su mèdiu ambiente.
modellu climàticu
- modello climatico - climate model
Rapresentatzione semplificada de su cumportamentu de sa natura chi sìmulat su sistema climàticu globale o una de sas caraterìsticas suas recurrentes.
modellu de tziculatzione generale
- modello di circolazione generale - general circulation model
Rapresentatzione globale numèrica de s'atmosfera e de sos fenòmenos suos a totu sa Terra mediante ecuatziones de movimentu.
***
N
neutralidade carbònica > neutralidade climàtica
neutralidade climàtica
[neutralità climatica - climate neutrality]
Echilìbriu intre sas emissiones de gas serra e sa capatzidade de sa Terra de las suspire.
***
O
obietivu de isvilupu sustenìbile
[obiettivo di sviluppo sostenibile - sustainable development goal]
Cada unu de sos deghessete obietivos de caràtere universale fissados dae s'agenda 2030 de sas Natziones Unidas.
òssidu nitrosu
[ossido nitroso - nitrous oxide]
Cumpostu inorgànicu chi, in cunditziones de temperadura e pressione normales, si presentat comente gas no inframàbile e incolore; derivat dae s'impreu in cantidades artas de fertilizantes nitrogenados in s'agricultura intensiva e est unu de sos printzipales gassos a efetu serra antropogènicos.
ozonosfera
[ozonosfera – ozonosphere]
Capa de s'istratosfera superiore, chi s'isterret pro una bintina de chilòmetros, in ue esistit una cuntzentratzione de ozonu chi filtrat sa radiatzione ultravioleta chi benit dae su sole.
Tèrmine cumpostu dae ozonu e isfera.
ozonu
[ozono – ozone]
Cumpostu chìmicu in forma de allòtropu triatòmicu de s'ossìgenu, fòrmula chìmica O3, chi, in cunditziones de temperadura e pressione normales, si presentat comente gas de colore asulu craru chi filtrat sa radiatzione ultravioleta.
Tèrmine derivadu dae su frantzesu ozone, dae su grecu ózōn, mandare fragu.
***
P
paleoclimatologia
[paleoclimatologia – paleoclimatology]
Istùdiu de sos climas de sos tempos geològicos colados e sas càusas de sas variatziones chi presentant.
Tèrmine cumpostu dae paleo-, dae su grecu palaiós, antigu, e climatologia.
partes pro millione in volùmene
[parti per milione in volume - part per million in volume]
Espressione de cuntzentratzione riferida a una unidade de volùmene de unu gas cuntènnida in unu millione de unidades de volùmene de aera.
partighedda in suspensione
[particella in sospensione - suspended particle]
Partighedda sòlida o lìcuida in suspensione in s'atmosfera, cun unu diàmetru inferiore a 10 mm, una velotzidade de sedimentatzione bàscia e unu tempus longu de permanèntzia in funtzione de sa densidade sua. Sas partigheddas in suspensione ppodent èssere de orìgine naturale, pro esempru su prùere vulcànicu, o antropogènicu, pro esempru resìduos industriales o insetitzidas.
Patu birde Europeu
[Patto verde Europeo - European Green Deal]
Cumplessu de mesuras aprovadas dae sa Cummissione Europea cun s'obietivu de cunsighire un'economia istàbile in s'Unione Europea. Una de sas bases fundamentales de su Patu birde Europeu est sa gherra contra su cambiamentu climàticu, cun s'obietivu de arrivare a sa neutralidade climàtica in su 2050.
pèrdida de sa biodiversidade
[perdita della biodiversità - biodiversity loss]
Protzessu de minimamentu de sa diversidade de ecosistemas, ispètzies o genes. Sa pèrdida de biodiversidade est unu protzessu chi s'est dadu in mìgias e mìgias de annos, ma como est atzeleradu dae càusas derivadas dae s'atividade antropogènica, pro esempru: a càusa de s'aumentu de sa temperaduraunas cantas ispètzies tramudant a zonas prus fritas e sunt remplasadas dae ispètzies invasoras.
perfluorocarbòniu
[perfluorocarbonio – perfluorocarbon]
Sustàntzia formada dae carbòniu e fluoru; tenet unu potentziale de caentamentu globale intre 6.6630 e 11.100 bortas superiore a su biòssidu de carbòniu.
permafrost
[permafrost – permafrost]
Capa de terrinu astradu chi s'agatat suta de sa superfìtzie terrestre.
Tèrmine coniadu in inglesu in su 1974, cumpostu dae perma(nent), permanente, e frost, astradu.
petròliu
[petrolio – petroleum]
Combustìbile fòssile in forma de ògiu minerale formadu dae una mistura de idrocarburos de cumpositzione diferente e proportziones variàbiles segundu su logu de orìgine.
Tèrmine derivadu dae su frantzesu petrole, dae su latinu medievale petroleum.
pianificatzione territoriale
[pianificazione territoriale - land use planning]
Atividade chi definit su cumplessu e indiritzos de sos istrumentos pùblicos pro sa protetzione de su patrimòniu naturale e definitzione de àreas de isvilupu residentziale e produtivu.
potentziale de caentamentu globale
[potenziale di riscaldamento globale - global warming potential]
Ìnditze chi permitet de paragonare su contributu a su caentamentu globale de sos diferentes gassos a efetu serra durante unu perìodu de tempus determinadu, a partire dae sa medida de sos tempos chi si mantenent in s'atmosfera e sa capatzidade chi tenent de suspire sa radiatzione infraruja.
preventzione de sos refudos
[prevenzione dei rifiuti - waste prevention]
Cumplessu de mesuras destinadas a minimare sa produtzione de refudos o a nde minimare sa perigulosidade.
previsione RCP
[scenari RCP - RCP scenario]
Cada unu de sos bator cuadros previstos dae su Grupu Intergovernativu de espertos in su cambiamentu climàticu relativu a sa evolutzione possìbile de sas emissiones e sa cuntzentratzione de sos gassos a efetu serrain s'atmosfera durante su sèculu XXI.
previsione climàtica
[scenario climatico - climate scenario]
Previsione climàtica ipotètica chi rapresentat sas cunditziones de fortzadura radiativa chi s'ant a dare in unu momentu dadu a partire dae sa pretziadura de sas emissiones de gassos a efetu serra assotziadas a unu modellu econòmicu determinadu.
protetzione de sa biodiversidade
[protezione della biodiversità - biodiversity protection]
Cumplessu de mesuras destinadas a mantènnere sas cunditziones ecològicas idòneas pro sa biodiversidade de un'ecosistema determinadu.
Protocollu de Kyoto
[Protocollo di Kyoto - Kyoto protocol]
Cunvegnu internatzionale pro sa preventzione de su cambiamentu climàticu e su minimamentu de emissiones de gassos a efetu serra, organizadu in sa tzitade de Kyoto in su 1997, intradu in vigore in su 2005.
puntu crìticu
[punto critico - tipping point]
Lìmite crìticu de su cambiamentu climàticu in ue su clima regionale o mundiale passat dae un'istad istàbile a un'àteru istadu istàbile, a manera chi no est pòssibile torrare a s'istadu de cumentzu.
***
R
radiatzione eletromagnètica
[radiazione elettromagnetica - electromagnetic radiation]
Energia emitida e ispàrghida in forma de undas eletromagnèticas.
radiatzione infraruja
[radiazione infrarossa - infrared radiation]
Radiatzione eletromagnètica de energia bàscia, cun una longària de unda intre 0,72 e 1.000 micròmetros, rapresentat su 49% de sa radiatzione solare.
radiatzione solare
[radiazione solare - solar radiation]
Radiatzione eletromagnètica emitida dae su sole; in funtzione de sa pertzentuale de albèdine, sa radiatzione solare contribuit in prus o in mancu a su caentamentu globale.
radiatzione ultravioleta
[radiazione ultravioletta - ultraviolet radiation]
Radiatzione eletromagnètica de energia arta, chi tenet una longària de unda intre 10 e 380 micròmetros.
raportu Stern
[rapporto Stern - Stern review]
Raportu relativu a sos efetos de su cambiamentu climàticu e caentamentu globale, publicadu in su 2006 dae su guvernu de su Regnu Unidu, redatzionadu dae s'economista Nicholas Stern.
reforestadura
[riforestazione - reforestation]
Forestatzione noa in un'àrea chi fiat padente e chi aiat pèrdidu in parte o de su totu sos àrbores, pro esempru a càusa de unu fogu. Est tèrmine distintu dae imbuschimentu.
refudu plàsticu
[residuo plastico - plastic waste]
Sos materiales plàsticos costituint su 10% de totu sos refudos generados e sa brusiadura de custos pròvocat emissiones de gassos a efetu serra. Una parte manna però de sos refudos plàsticos acabat in sos mares e in sos otzèanos e a càusa de los ingullire su 90% de sos pisches, mammìferos marinos, tostòines e pugiones morint.
refudu zero
[residuo zero -zero waste]
Minimamentu màssimu de sa cantidade de refudos, mescamente de sos chi non si podent retziclare.
regime pioanu
[regime pluviometrico - rainfall regime]
Cantidade e distributzione pro istajones de s'abba pioana in unu logu determinadu. Su càmbiamentu climàticu modìficat su regime pioanu.
resilientza climàtica
[resilienza climatica - climate resilience]
Capatzidade de adatamentu de un'ecosistema a sos erfetos de unu cambiamentu climàticu.
Su tèrmine resilientza est derivadu dae su latinu resiliens, -entis, partitzìpiu presente de resilire, rebotiare.
responsabilidade climàtica
[responsabilità climatica - climate responsability]
Responsabilidade individuale, de una organizatzione o de un'stadu cunforma a sas cunsighèntzias de sas detzisiones e atividades suas in su cambiamentu climàticu.
retroatzione climàtica
[retroazione climatica - climate feedback]
Mecanismu chi podet fàghere variare sos efetos de unu fenòmenu climàticu determinadu; naramus retroatzione positiva sa chi faghet crèschere s'efetu initziale e retroatzione negativa sa chi mìnimat s'efetu initziale. Un'esempru de retroatzione climàtica est s'iscungelamentu de su permafrost a càusa de su caentamentu globale chi produit metanu, gas a efetu serra, chi de parte sua faghet crèschere su caentamentu globale.
retziclàgiu
[riciclaggio – recycling]
Recùperu e trasformatzione de materiale de refudu in unu tziclu produtivu nou.
rivolutzione industriale
[rivoluzione industriale - industrial revolution]
Cumplessu de trasformatziones de su sistema econòmicu e sotziale in sas sotziedades agràrias chi si sunt dadas a partire dae sa fine de su sèculu XVIII e comintzos de su XIX in Inghilterra. A partire dae sa rivolutzione industriale si emitent in s'atmosfera cantidades mannas de gassos a efetu serra derivados dae sa combustione de su carbone in sas màchinas de vapore de sas indùstrias.
rotatzione de sas colturas
[rotazione delle colture - crop rotation]
Tècnica agrìcula basada in s'alternàntzia de sas ispètzies coltivadas in unu matessi terrinu, pro otènnere una resa màssima e evitare s'indebilitamentu de su terrinu.
***
S
salinidade
[salinità – salinity]
Medida de sa cantidade de sales isortos in s'abba. Sa salinidade de sos otzèanos si àlterat a càusa de su caentamentu globale, paris cun su minimamentu de sa cuntzentratione de ossìgenu e s'atzidificatzione.
salude globale
[salute globale - global health]
Istadu de sa salude de una populatzione in unu cuntestu mundiale. Su cambiamentu climàticu est una de sas minetzas printzipales pro sa salude globale.
sensibilidade climàtica
[sensibilità climatica - climate sensitivity]
Critèriu impreadu pro caraterizare sa risposta de su sistema climàticu a unu fatore esternu chi pròvocat unu càmbiu. Sa sensibilidade climàtica, paris cun s'arriscu climàticu e sa capatzidade de adatamentu a su cambiamentu climàticu, cunditzionat sa vulnerabilidade.
sicagna
[siccità – drought]
Situatzione de dèfitzit ìdricu in ue non si podent satisfàghere sas netzessidades de abba de sa populatzione, de sos animales e de sos fundos.
sicagna agrìcula
[siccità agricola - agricultural drought]
Sicagna caraterizada dae sa farta de abba pro sos fundos coltivados, cun minimamentu cunsighente de sa produtzione.
sicagna idrològica
[siccità idrologica -hydrological drought]
Sicagna caraterizada dae su minimamentu de disponibilidade de abba in sos sistemas idrològicos superfitziales e suterràneos. Sa càusa printzipale de sa sicagna idrològica est sa sicagna meteorològica.
sicagna meteorològica
[siccità meteorologica - meteorological drought]
Sicagna caraterizada dae sa farta sighida de abba pioana cunforma a sa mèdia annuale durante unu perìodu longu de tempus. A càusa de su cambiamentu climàticu sos perìodos de sicagna meteorològica sunt semper prus frecuentes e intensos.
sistema alimentare globale
[sistema alimentare globale - global food system]
Cumplessu de protzessos e infrastruturas chi tenent s'obietivu de produire alimentos pro sa populatzione. Sas fases printzipales de su sistema alimentare globale sunt: sa produtzione, sa regorta, sa trasformatzione, su trasportu, su commèrtziu, su consumu e sa gestione de s'isperdìtiu alimentare o de sos produtos derivados. Su cambiamentu climàticu ponet in perìgulu sa disponibilidade de alimentos e a su matessi tempus su sistema alimentare globale, semper prus industrializadu, est una fonte importante de emissiones de gassos a efetu serra.
sistema climàticu
[sistema climatico - climate system]
Cumplessu formadu dae s'atmosfera, s'idrosfera, sa criosfera, sa biosfera, sa litosfera e sas interatziones intre custas.
sistema de drenàgiu urbanu sustenìbile
[sistema di drenaggio urbano sostenibile - sustainable urban drainage system]
Sistema de drenàgiu eficatze istudiadu pro minimare su dannu potentziale de undamentos repentinos in zonas a densidade arta de urbanizatzione. S'obietivu de su drenàgiu sustenìbile est chi sa risposta idrològica de una zona urbanizada siat su prus possìbile sìmile a sa chi teniat in antis de s'urbanizatzione.
sustenibilidade
[sostenibilità – sustainability]
Cumplessu de polìticas pro fàghere cumpatìbile sa crèschida econòmica cun sa cunservatzione de sa biodiversidade.
***
T
tecnologias a emissiones negativas
[tecnologie a emissioni negative - negative emission technology]
Tecnologias chi permitent de eliminare gassos a efetu serra dae s'atmosfera, pro esempru: catura e immagasinamentu de biòssidu de carbòniu o tecnologia eletrogeochìmica.
temperadura de s'abba de su mare
[temperatura dell'acqua del mare - sea surface temperature]
Temperadura de sas abbas superfìtziales de sos otzèanos. Su caentamentu globale pròvocat un'aumentu de sa temperadura de sos mares.
temperadura màssima
[temperatura massima - maximum temperature]
Sa temperadura prus arta de s'àera in unu tempus e logu determinados.
temperadura mìnima
[temperatura minima - minimum temperature]
Sa temperadura prus bàscia de s'àera in unu tempus e logu determinados. Fatu
temperadura mèdia
[temperatura media - mean temperature]
Temperadura mèdia de s'àera in unu tempus e logu determinados.
temperadura mèdia globale
[temperatura media globale - global mean temperature]
Temperadura mèdia de s'àera durante unu perìodu de tempus in sa Terra.
tempus de permanèntzia
[tempo di permanenza – lifetime]
Perìodu mèdiu chi una molècula de una sustàntzia incuinante o una partighedda in suspensione si mantenet in s'atmosfera.
tempus meteorològicu
[tempo meteorologico - meteorological weather]
Istadu de s'atmosfera, in unu logu e unu momentu determinados, chi si descriet indichende su valore de una sèrie de variàbiles o fenòmenos atmosfèricos.
transitzione climàtica
[transizione climatica - climate transition]
Protzessu chi cunsistet in sa mèngua de su cambiamentu climàticu e in s'adatamentu a su càmbiu climàticu in unu logu determinadu. Sa transitzione climàtica est parte de sa transitzione ecològica.
transitzione ecològica
[transizione ecologica - ecological transition]
Cumplessu de atziones pro favorèssere su passàgiu dae unu sistema basadu in sas fontes energèticas incuinantes a unu modellu basadu in sa sustenibilidade ambientale, sotziale e econòmica.
transitzione energètica
[transizione energetica - energy transition]
Abandonu progressivu de s'energia derivada dae combustìbiles fòssiles e impreu de energia derivada dae fontes de energia rennovàbile. Est unu de sos obietivos de isvilupu sostenìbile de s'Agensa 2030 de sas Natziones Unidas.
transitzione giusta
[transizione giusta - just transition]
Transitzione cara a un'economia climaticamente nèutra chi si dat a manera ecuitativa e giusta sena lassare nemos a in segus, faghende atentzione mescamente a sos setores determinados comente sas minieras de carbone, sas tzentrales tèrmicas de carbone, sas tzentrales nucleares, su setore automobilìsticu. .
trata de carbòniu
[impronta di carbonio - carbon footprint]
Cantidade totale de emissiones de gassos a efetu serra assotziadas a su tziclu de vida de una pessone, de unu produtu, servìtziu o organizatzione. Sas unidades impreadas pro medire sa trata de carbòniu sunt sos grammos ecuivalentes de biòssidu de carbòniu assotziados a su produtu, servìtziu o organizatzione.
trata de carbòniu zero > neutralidade climàtica
trifluoruru de azotu
[trifluoruro di azoto - nitrogen trifluoride]
Cumpostu inorgànicu formadu dae fluoru e azotu chi, in cunditziones de temperadura e pressiones normales, si presentat comente unu gas incolore e no inframàbile. Tenet unu potentziale de caentamentu globale 16.100 bortas superiore a su de su biòssidu de carbòniu.
troposfera
[troposfera – troposphere]
Capa inferiore de s'atmosfera in ue si dant sos fenòmenos meteorològicos; medit unos 8 km in sos polos e unos 20 km in s'ecuatore e est caraterizada dae una temperadura chi mìnimat cun s'artària. Est in sa troposfera chi si ammuntonant sos gassos a efetu serra.
Tèrmine derivadu dae su frantzesu troposphère, dae su grecu trópos, movimentu e isfera.
turismu sustenìbile
[turismo sostenibile - sustainable tourism]
Turismu chi rispetat e preservat sas resursas naturales, culturales e sotziales de sa zona in ue si pràticat, e chi contribuit a s'isvilupu econòminu. Est unu de sos obietivos de isvilupu sustenìbile de s'Agenda 2030 de sas Natziones Unidas.
***
TZ
tzertificatzione ambientale
[certificatzione ambientale - environmental certification]
Sistema de istrumentos, de etichetas ambientales, in ue si assegurat chi unu protzessu o unu servìtziu est cunforme a sos rechisitos ambientales ispetzificados; est una garantia chi si acumprit sa normativa istabilida.
tziclone mediterràneu > medicane
tziclu de s'abba > tziclu idrològicu
tziclu idrològicu
[ciclo idrologico - hydrologic cycle]
Tzirculatione sighida de abba, in sos diferentes istados, intre s'otzèanu, s'atmosfera e sa litosfera.
tziclu de su carbòniu
[ciclo del carbonio - carbon cycle]
Cumplessu de protzessos biogeochìmicos chi si dant in sos cuncàmbios de carbòniu intre sos otzèanos, sa litosfera, sa matèria bia e s'atmosfera.
tziclu de s'azotu
[ciclo dell'azoto - nitrogen cycle]
Cumplessu de protzessos biogeochìmicos chi si dant in sos cuncàmbios de s'azotu intre sa matèria bia, s'atmosfera e sa litosfera.
tzirculatzione otzeànica
[circolazione oceanica - oceanic circulation]
Cumplessu de movimentos orizontales e verticales de s'abba marina chi riguardant sa totalidade de s'otzèanu. Sa tzirculatzione otzeànica est unu reguladore importante de su clima de sa Terra immagasinende e trasportende energia e matèrias. Su caentamentu globale pròvocat unu minimamentu de sa tzirculatzione otzeànica a manera chi pigant in superfìtzie prus pagos nutrientes, limitende duncas sa produtividade e sa biodiversidade marina.
***
U
undada de calore
[ondata di caldo - heat wave]
Aumentu importante de sa temperadura de s’àera pro unas cantas dies a càusa de un'intrada de una massa de aera caente. Sas undadas de calore tenent tendèntzia a èssere prus frecuentes e intensas pro s'aumentu de su caentamentu globale.
undada de fritu
[ondata de freddo - cold wave]
Minimamentu importante de sa temperadura de s’àera pro unas cantas dies a càusa de un'intrada de una massa de aera frita. Sas undadas de fritu tenent tendèntzia a èssere prus frecuentes e intensas pro s'aumentu de su caentamentu globale.
undamentu
[inondazione – inundation]
Allagamentu de una zona non covecada de abba a càusa de sa essida dae càscia de unu riu, sa segadura de una diga, iscungelamentu de un'àrea ampra o abba a ìrridu a cunsighèntzia de su cambiamentu climàticu.
***
V
vapore de abba
[vapor d'acqua - water vapor
Abba in fase gassosa. Su vapore de abba, paris cun su biòssidu de carbòniu e s'ozonu, est unu de sos printzipals gassos a efetu serra de s'atmosfera. Su vapore de abba de s'atmosfera, comemnte s'ozonu de s'istratosfera, est de orìgine naturale, mentres chi una parte importante de su biòssidu de carbòniu est antropogènicu.
variabilidade climàtica
[variabilità climatica - climate variability]
Variatzione de su valore de unu o prus de unu fatore climàticu, provocadu pro su prus dae fenòmenos naturales, e in tempos prus reghentes dae atividades antropogènicas, durante unu perìodu determinadu o in perìodos temporales diferentes.
variabilidade naturale
[variabilità naturale natural variability]
Variatzione de su valore de unu o prus de unu fatore ecològicu, in ausèntzia de interventu umanu, durante unu perìodu determinadu o in perìodos temporales diferentes.
vulnerabilidade
[vulnerabilità – vulnerability]
Cunditzione de èssere vuneràbile, debilesa, sensibilidade.
Tèrmine derivadu dae su latinu vulnerabilis, dae vulnerare, fèrrere.
***
Z
zona a emissiones bàscias
[zona a basse emissioni - low-emission zone]
Zona urbana in ue si istabilint restritziones de tzirculatzione pro unos veìculos determinados cunsiderados incuinantes, durante unas oras cuncretas o a manera permanente, cun s'obietivu de minimare s'incuinamentu atmosfèricu.
***
Comentaris
Publica un comentari a l'entrada