Frades Grimm - Paristòrias



Frades  Grimm




Paristòrias


 


 

traduidas e adatadas a su sardu dae mene, 

dae sa tradutzione e adatamentu a s'italianu, dae su tedescu, fata dae 

Antoni Gramsci


*** 

 

         Gramsci tradutore e teòricu de sa tradutzione

 

         "Unu tradutore cualificadu diat dèpere èssere capassu non de tradùere literalmente ebbia, ma de tradùere fintzas su cuntzetu de sos tèrmines de una cultura natzionale determinada in tèrmines de un'àtera cultura natzionale, est a nàrrere chi su tradutore diat dèpere connòschere criticamente duas tzivilidades e dare a connòschere s'una a s'àtera serbende·si  de su limbàgiu istoricamente determinadu de sa tzivilidade a chie dat su materiale de informatzione." 

 

 Custu iscriiat Antoni Gramsci a Giùlia, sa mugere, in su mese de cabudanni de su 1932 dae sa presone, invitende·la a s’impignare in sa tradutzione, atividade chi isse si fiat dedicadu pro tres annos.


***


Ìnditze 


 

   - Poddighitu

   - Istòria de Giuanninu Senatimòria, tzucadu dae domo  pro imparare   ite fiat sa tzudda  

  - Chisinera

  - Su lupu e sos sete cabriteddos

  - Cuguddeddu ruju 

  - Sos bator musicantes de Brema                                                                                                             ____________

 

Notas de su tradutore

 

Deo non connosco sa limba tedesca, custa chi bos presento duncas no est una tradutzione clàssica, dae sa limba originale a sa limba de arrivu, dae su tedescu a su sardu, ma est passada dae sa limba originale a un’àtera limba, in custu casu s'italiana, e dae custa traduida a su sardu. Oe in die custu tipu de “tradutzione” no esistit prus, ma est semper esistida. No ismentighemus, pro esempru, chi cando istudiaìamus in iscola s’Iliade traduida dae Vincenzo Monti, su grandu poeta italianu no aiat impreadu comente base su testu grecu, ma tradutziones latinas e italianas.    

Su lìbru de paristòrias iscritu in àrabu “Sas milli e una note” sos letores de sas limbas otzidentales l’ant lèghidu gràtzias a sa tradutzione dae s'àrabu a su frantzesu, e dae custu a sas àteras limbas, publicada a printzìpios de su sèculu XIX; de sa matessi manera ant connotu sa literadura tzinesa e giaponesa passende, dae sas tradutziones in inglesu. 

Paga est sa literadura universale traduida in sardu, pagas semus sas pessones chi traduimus in sardu e duncas est limitadu su nùmeru de limbas chi podimus tradùere. Custu est unu lìmite mannu pro dare a connòschere in sardu iscritores importantes universales; e tando, cun s’ispera chi bi siant tradutores dae su tedescu e dae àteras limbas finas a como non traduidas in sardu, penso chi no esistat pro como àteru remèdiu che su de tradùere sos testos de limbas disconnotas passende dae una limba connota. Gràtzias duncas a Antoni Gramsci de custa tradutzione sua meravilliosa chi nos dat sa possibilidade de tradùere e lèghere sas paristòrias de sos Frades Grimm in sardu.



                           ____________


  



 

Poddighitu 

 

Custu fiat unu massaju chi unu sero, sètzidu a a ogros  sa tziminera, achicaiat su fogu mentres chi sa mugere, acanta a isse, filaiat. Su massaju aiat naradu: “Ite cosa fea chi est a non tènnere fìgios! Sa domo nostra est tranchilla, mentres chi in sas àteras domos abbòghinant e b’at alligria!”

“Emmo – aiat rispostu sa mugere, e aiat suspiradu, - cantu dia èssere cuntenta a tènnere nessi unu figigheddu ebbia, mancari esseret minore cantu unu poddighitu; lu dia istimare cun totu su coro meu.”

Una die sa mugere fiat ruta malàida e colados sete meses aiat tentu unu fìgiu, bellu e bene fatu in totu su corpus suo, ma non fiat prus artu de unu poddighitu. 

“Est pròpiu comente l’amus disigiadu – aiant naradu, - e at a èssere su fìgiu nostru istimadu.”

E sigomemte fiat artu cantu unu poddighitu, l’aiant postu a nùmene Poddighitu.

Mai li fiat fartadu su màndigu a sa criadura, ma non creschiat: fiat abbarradu semper comente fiat nàschidu; ma teniat una mirada intelligente e deretu si fiat mustradu abbistu e lestru.

Su massaju una die si fiat ammaniende pro andare a su padente a fàghere linna e naraiat dae sese: “Nessi bi esseret una pessone chi prus a tardu benneret a mi leare cun su carru!”

“Oh, ba’ – aiat aboghinadu Poddighitu, - nde l’apo a batire deo su carru, non ti lees oriolu; apo a èssere in cue a s’ora sua.”

S’òmine si fiat postu a rìere e aiat naradu: “E comente est possìbile? Tue ses tropu minoreddu pro truvare su caddu cun sa brilla.”

“Nono ba’, si sa mama m’incollanat su caddu deo mi setzo in subra de s’origra sua e li naro a ue devet andare.”

“Andat bene – aiat rispostu su babbu, - e tando proamus.”

Bènnida s’ora sua, sa mama aiat atacadu su carru e sètzidu in s’origra de su caddu a Poddighitu chi pro lu fàghere andare aboghinaiat  “truva su ca’, truva, truva!”

Totu fiat andadu bene meda, comente cun unu bonu barrociaju, e su carru aiat sighidu deretu su caminu cara a su padente. Fiat sutzessu chi, mentre chi in una curva su minoreddu aboghinaiat “truva su ca’, truva”, duos furisteris passaiant in cue.

“Ebbeniminde – aiat naradu unu , - e it’est custu? Passat unu carru, unu carretoneri aboghinat a su caddu ma non si bidet peruna pessone!”

Non mi paret una cosa naturale – aiat naradu s’àteru, - ponimus fatu a su carru e amus a bìdere in ue si firmat.”

In s’interi su carru sighiat andende in mesu de su padente deretu a ue si faghiat linna. Cando Poddighitu aiat bidu su babbu l’aiat aboghinadu: “O ba’, bidu l’as chi so bènnidu cun su carru? Como falami·nde a terra”.

Su babbu aiat tratesu su caddu cun sa manu manca e cun sa destra nd’aiat faladu dae s’origra a figigheddu suo chi, totu cuntentu, si fiat sètzidu in subra de unu filu de pàgia. 

Cando sos duos furisteris aiant bidu a Poddighitu, dae s’ispantu chi teniant no aiant ischidu ite nàrrere. Unu aiat leadu a un’ala s’àteru e l’aiat naradu: “Ascu’, cussu omineddu podet èssere sa sorte nostra si lu mustranus, a pagamentu, in una tzitade manna: a lu comporamus!” Si fiant acurtziados a su massaju e l’aiant naradu: ”A nos bendet cussu omineddu; cun nois at a istare bene”.

“Nono - aiat rispostu su babbu, - est sa prenda mea, e no lu bendo pro totu s’oro de su mundu”.

Ma Poddighitu, cando aiat cumpresu chi si podiat balangiare carchi cosa, si fiat apiligadu in sas pijas de sa bestimenta de su babbu, si fiat sètzidu in su coddu suo e l’aiat murmutadu in s’origra:

“Babbu me’, bende·mi; deo apo a torrare su matessi a domo”.

E su babbu tando l’at bèndidu pro una moneda de oro a sos duos furisteris. “In ue ti cheres pònnere?”, l’aiant naradu custos. “Pro praghere, ponide·mi·nche in sas alas de su sumbreri bostru, e gasi apo a pòdere passigiare a un’ala e a s’àtera e abbaidare su paesàgiu; e podides istare seguros chi non nde ruo”.

E aiant fatu comente cheriat isse e, a pustis chi Poddigitu aiat saludadu su babbu, fiant tzucados. Aiant caminadu finas a sero e su minoreddu aiat naradu: “Ponide·mi in terra, tèngio unu bisòngiu”.

“Abbarra in cue subra – aiat naradu su furisteri chi teniat su sumbreri in ue fiat isse, - non m’apo a arrabbiare; fintzas sos pugiones carchi borta mi faghent rùere carchi cosa subra”.

“Nono – aiat naradu Poddighitu, - deo isco it’est sa detzèntzia, ponide·mi deretu in terra”. 

Su furisteri si nd’aiat bogadu su sumbreri e aiat postu in terra a Poddighitu, in s’oru de su caminu; custu si nche fiat fuidu currende peri sas chervas e a pustis, de repente, si nche fiat tzacadu in una tana de sorighitos.

“Adiosu missegnores, andade a domo bostra chi non bèngio cun bois”, aiat aboghinadu riende·si·nde de issos.

Cussos duos aiant cùrridu cara a isse e cun unu fuste aiant forrogadu sa tana, ma fiat traballu inùtile; Poddighitu intraiat semper prus in intro in sa tana e issos, crebados dae su fele e cun sas busciacas prus lèbias, aiant dèvidu tzucare a domo issoro. 

Cando Poddighitu aiat cumpresu chi si nche fiant andados, nde fiat essidu a foras dae sutaterra. “Giai est pagu perigulosu a caminare a s’iscuru peri su sartu – aiat naradu, - unu si podet truncare sa mola de su tzugru o un’anca!”.

Pro sorte sua aiat atzumbadu in una bùcia bòida de gioga. “Gràtzias a Deus – aiat naradu – potzo colare sa note, seguru, inoghe intro”, e si bi fiat acomodadu.

Cando fiat a puntu de leare sonnu, aiat intesu chi duos òmines li fiant passados a curtzu, e unu naraiat: “Comente podimus fàghere  a nde li pijare a su retore totu s’oro e s’arghentu chi tenet?”.   

“Bos lu potzo nàrrere deo”, l’aiat interrùmpidu Poddighitu.

E chie b’est in cue – aiat naradu unu de sos ladros assuconadu, - apo intesu calicunu faeddende”. E si fiant parados ca Poddighitu aiat sighidu narende: “Giughide·mi cun bois, e bos apo a agiudare”.

“Ma tue in ue ses?”.

“Chircade in terra e ascurtade bene dae ue benit sa boghe”, aiat rispostu. Sos ladros a sa fine l’aiant agatadu e nde l’aiant pesadu dae terra. O birbanteddu, e comente nos podes agiudare?”, aiant naradu.

“Est sèmpritze – aiat rispostu, – deo mi nche colo intre sas barras de ferru in s’aposentu de su retore e bos aporro totu su chi cherides”.

“Bene meda – aiant naradu sos ladros, - amus a bìdere su chi podes fàghere”.

Lòmpidos a sa domo de su retore, Poddighitu si nche fiat coladu in s’aposentu, ma si fiat postu a tzichirriare cun totu sas fortzas chi teniat in corpus: “Cherides totu su chi b’at inoghe?”.

Sos ladros si fiant assuconados e aiant naradu: “Faedda a s’scusa, ca si nono ischidas a calicunu”.

Ma Poddighitu aiat fatu comente chi non cumprenderet e aiat aboghinadu un’àtera borta: “E ite cherides? Cherides totu su chi b’at?”.

Sa coghinera, chi dormiat in s’aposentu a probe, l’aiat intesu, si fiat adderetada in su letu e si fiat posta a ascurtare. Ma sos ladros dae s’assuconu chi aiant leadu si fiant istesiados dae sa domo de su retore; in fines aiant torradu a leare ànimu e aiant pensadu: “Cussu birbante nos cheret leare a befe”. Fiant torrados a in segus e l’aiant murmutadu: “Faghe su chi deves fàghere e aporre·nos carchi cosa”. Poddighitu aiat aboghinadu prus forte: “Bos apo a dare totu, aporride sas manos”.

Sa coghinera, a origra parada, aiat intesu bene custas paràulas, nde fiat brincada dae su letu e aiat trabucadu in sa ghenna. Sos ladros si nche fiant fuidos currende che pessighidos dae unu catziadore ferotze; sa coghinera, chi no aiat pòdidu bìdere nudda, in su mentres fiat andada a atzèndere sa lughe.

In s’interi chi issa s’acurtziaiat, Poddighitu si nche fiat andadu a sa cua in su fenile. Sa coghinera, a pustis de àere chircadu in totu sos cugiones e no àere agatadu nudda, fiat torrada a si nche corcare cumbinta de àere bisadu a ogros abertos e origras paradas.

Poddighitu in su mentres si nche fiat tzacadu intre sos filos de su fenu e aiat agatadu unu logu còmodu pro dormire; cheriat discansare finas a s’incràs a mangianu e a pustis torrare a domo de su babbu e sa mama. Ma deviat tènnere àteras aventuras!

A prima fata de die, sa coghinera si nde fiat pesada dae su letu pro dare a mandigare a sos animales. E fiat  andada a su fenile, in ue aiat leadu una bratzada de fenu, pròpiu de cussu in ue fiat istèrridu Poddighitu, s’iscuru; chi dormidu che pùdidu comente fiat, non si fiat abbistu de nudda e si fiat ischidadu cando fiat giai in intro de sa buca de sa baca chi l’aiat ingullidu paris cun su fenu.

“Oddeu - aiat aboghinadu, - nche so rutu in una catighera!”.

Ma deretu aiat cumpresu in ue fiat. Fiat istadu atentu a non nche finire intre sas dentes e èssere mastigadu e duncas nche fiat faladu cun su fenu in s’istògomo. 

In s’aposentu ant ismentigadu de fàghere una ventana – aiat naradu – e no intrat su sole; e non b’at mancu una lughe”. Su logu non li praghiat nudda, e su peus de totu fiat chi dae sa ghenna intraiat semper àteru fenu mastigadu e su logu fiat semper prus istrintu. A sa fine, angustiadu de su totu, si fiat postu a aboghinare cun sa boghe prus arta possìbile: “Non mi diais àteru fenu, non mi diais”.

Sa coghinera fiat munghende sa baca; cando aiat intesu faeddende sena bìdere a nemos, e si fiat abbista chi fiat sa matessi boghe chi aiat intesu sa note, si fiat tantu assuconada chi nde fiat ruta dae sa banchita e aiat ghetadu su late in terra. In presse aiat cùrridu a agatare su mere e aiat aboghinadu: “Deus meu, su reto’, sa baca at faeddadu”.

“Tue ses mancante de conca”, aiat rispostu su retore, nointames fiat andadu a bìdere ite fiat sutzedende. Comente fiat intradu, Poddighitu aiat torradu a aboghinare: “Non mi diais àteru fenu, non mi diais”.

Finas su retore si fiat assuconadu; aiat pensadu chi un’ispìritu sùrbile possediat sa baca e aiat cumandadu de la ochìere. L’aiant masellada e s’istògomo in ue nche fiat finidu Poddighitu, nche l’aiant ghetadu in su ledaminàrgiu.

Poddighitu si fiat matanadu meda pro nd’essire ca fiat andadu in fundu meda pro agatare logu, ma pròpiu cando fiat a puntu de nde bogare sa conca, fiat sutzessa un’àtera disgràtzia.

Nde fiat acudidu unu lupu famidu chi aiat ingullidu cun unu bucone ebbia s’istògomo intreu de sa baca.

Poddighitu no aiat pèrdidu su coràgiu. “Forsis – aiat pensadu – su lupu at a permìtere chi li faedde” e l’at aboghinadu: “Lupu istimadu, connosco una licangiadoria magnìfica pro tene”.

“A ue si podet andare a la leare?”, aiat naradu su lupu.

“In una domo chi connosco bene; tue podes intrare dae s’abbadòrgiu e as a agatare còtzula, lardu, sartitza cantu nde cheres”, e l’aiat descritu cun pretzisione sa domo de su babbu.

Su lupu non si l’aiat fatu nàrrere duas bortas: a de note fiat intradu dae s’abbadòrgiu e aiat mandigadu in coghina a praghere suo. Cando si fiat bene atatadu, cheriat essire, ma fiat unfradu de una manera chi non podiat prus passare dae ue fiat intradu.

Poddighitu aiat carculadu pròpiu custu e tando aiat cumintzadu a fàghere unu burdellu orrorosu in sa matza de su lupu; aboghinaiat e si moviat cantu prus podiat.

“A ti cheres calliare – aiat naradu su lupu, - nd’as a ischidare sa gente!”.

“Tue – aiat rispostu Poddighitu – as mandigadu a tatadura e finas deo mi nde chèrgio alligrare”, e aiat torradu a aboghinare cun totu sas fortzas suas.

E gasi, in fines, si nde fiant ischidados su babbu e sa mama chi aiant cùrridu a bìdere dae una carpidura de sa ghenna su chi fiat sutzedende. Comente aiant bidu chi b’aiat unu lupu, s’òmine aiat leadu sa destrale e sa fèmina sa farche.

“Tue pone·ti in cue in segus – aiat naradu s’òmine intrende in s’aposentu, - si l’iscudo unu corfu de destrale e no est galu mortu, tando tue lu leas a corfos de farche e lu faghes a bìculos”.

Poddighitu aiat intesu sa boghe de su babbu e aiat aboghinadu: “Babbu me’, so inoghe, in sa matza de su lupu”.

Su babbu totu cuntentu aiat naradu: “Laudadu siat Deus, amus agatadu a fìgiu nostru istimadu”, e aiat naradu a sa mugere de cuare sa farche pro non fàghere male a Poddighitu. Si fiat imboladu contra a su lupu e l’aiat iscutu unu bellu corfu in conca chi l’aiat istèrridu in terra mortu. Deretu aiant leadu  una lepa e unas fòrfighes, l’aiant abertu sa matza e nd’aiant bogadu a in foras a Poddighitu.

“Coro meu, - aiat naradu su babbu, - cantos dispragheres amus passadu pro tene!”.

“Emmo, ba’, apo giradu meda peri su mundu, e como gràtzias a Deus potzo torrare a respirare s’àera frisca!”.

“E ue ses istadu?”.

“ So istadu, babbu me`, in una tana de sòrighes, in sa matza de una baca e in sa bentre de un lupu; como apo a istare cun bois”.

“E nois non t’amus a bèndere prus pro totu sas richesas de su mundu”, aiant naradu su babbu e sa mama, istringhende·si a petorras e basende a Poddighitu istimadu issoro.

Li aiant dadu a mandigare e a bìere e li aiant fatu fàghere unos bestires noos, ca sos chi teniat fiant fatos a bisera.





***



Istòria de Giuanninu Senatimòria, tzucadu dae domo pro imparare ite fiat sa tzudda     

 

         Unu babbu teniat duos fìgios. Su mannu fiat abbistu e atinadu e s'ischiat arrangiare bene meda in totu, mentres chi su minore fiat tonteddu,  non cumprendiat e no imparaiat nudda, e cando sa gente lu bidiat, naraiat: "Bella matana sa chi tenet su babbu!"    

         Cando b’aiat cosa de fàghere, su frade mannu la faghiat semper; ma si su babbu lu mutiat pro andare a leare carchi cosa, a sero o adderetura a de note e sa carrera passaiat acanta a su campusantu o in carchi àteru logu iscurigosu, tando isse rispondiat: "Babbu me', non bi ando, mi nde pigat sa tzudda!" ca fiat timerosu.

         O, cando a sero contende paristòrias a curtzu a fogu, paristòrias de sas chi faghent astriare, calicunu de sos chi fiant ascurtende naraiat cando non cando: "Mi nd'est pighende sa tzudda!"




         Su frade minore setziat in unu cugione, ascurtaiat ma non resessiat a cumprèndere su chi cheriat nàrrere. "Narant semper mi nde pigat sa tzudda!, mi nde pigat sa tzudda! e a mie custa tzudda non mi nde pigat; depet èssere un'abilidade chi deo non nde cumprendo nudda."

         E una die su babbu l’aiat naradu: "Fìgiu me', tue ti ses faghende mannu e forte, impara carchi cosa pro ti pòdere balangiare su pane. Abbàida a frade tuo, isse est semper afainadu, ma cun tegus perdimus tempus e fàdigu." 

         "O ba' - aiat rispostu, - deo dia chèrrere imparare cun praghere una cosa. Eja, diat chèrrere imparare it'est sa tzudda, ca galu non nde cumprendo pròpiu nudda."

         Su frade mannu, cando l’at intesu, si fiat postu a rìere e aiat pensadu: "Coro meu, giai est pagu macu frade meu, in vida sua no at a resèssere a fàghere nudda; sa die bella si bidet dae mangianu". Su babbu aiat suspiradu e aiat rispostu: 

         "Sa tzudda giai l’as a pòdere imparare a la connòschere, ma cun custu non t'as a balangiare su pane."    

         Colada un'iscuta fiat bènnidu su sagrestanu a visitare sa famìlia e su babbu aiat leadu a si chensciare cun isse de sas disauras suas, contende·li de comente su fìgiu minore non fiat bonu a nudda, no ischiat nudda e non cheriat imparare nudda. "Penset chi a sa pregunta de comente si cheriat balangiare su pane, m'at rispostu chi cheriat imparare it'est sa tzudda."

         "Si si tratat de custu ebbia - aiat rispostu su sagrestanu - l'at a imparare si benit cun megus; imbie·mi·lu a domo e bi l'apo a dare deo una bona irruzada". Su babbu si nde fiat cuntentadu ca pensaiat: "Como fìgiu meu at a imparere carchi cosa."





         Su sagrestanu si nche l’aiat giutu a domo sua e su giòvanu depiat sonare sas campanas. Coladas unas cantas dies, nde l'aiat ischidadu a mesu note, l’aiat naradu de si nde pesare dae su letu, de pigare a campanile e de sonare sas campanas. "Como as a imparare bene it'est sa tzudda", pensaiat; a sa cua l’aiat pretzèdidu e cando su giòvanu fiat in susu de totu e si fiat giradu pro leare sa fune de sa campana, aiat bidu chi in s'iscala, in cara de s'abertura de sa ghenna, b’aiat una figura bianca. "Chie ses?", aiat aboghinadu, ma sa figura no aiat rispostu, nen si fiat mòvida, nen si nche fiat andada. "A rispondes o nono - aiat aboghinadu su giòvanu, - e istesia·ti·nche, ca non bi faghes nudda inoghe a de note". Su sagrestanu, però, fiat abarradu firmu, e su giòvanu duncas aiat crèidu chi esseret una pantàsima e aiat aboghinadu sa segunda borta: "Ma a si podet ischire ite bi faghes inoghe? Faedda, si ses un'òmine onestu, o ti nch'imbolo dae s'iscala".

         Su sagrestanu aiat pensadu: "Non creo chi siat pessone mala"; no aiat abertu buca e fiat abarradu firmu, comente chi esseret de pedra. Su giòvanu, a pustis de l'àere mutidu sa de tres bortas, de badas, si nche fiat imboladu e nch’aiat ghetadu dae s' iscala sa pantàsima, chi fiat ruta unos deghe iscalinos a in giosso e fiat abarrada istèrrida in unu cugione. A pustis aiat sonadu sas campanas, fiat torradu  a domo, si nche fiat tzacadu intro su letu sena nàrrere mesa paràula e si fiat postu a dormire.   

         Sa mugere de su sagrestanu aiat isetadu ora meda su maridu, ma non bidende·lu torrare aiat preguntadu: "E  maridu meu a l'ischis in ue est? Est pigadu a campanile in antis de te." 

         "Nono - aiat rispostu su giòvanu, - ma in s'iscala, cara a sa ghenna b’aiat una pessone, e sigomente non m’at torradu risposta e non si nche cheriat andare, apo pensadu chi fiat unu birbante e nche l'apo ghetadu dae s'iscala. Andet a bìdere. Si est isse, mi diat dispràghere meda."

         Sa fèmina deretu fiat essida dae domo e aiat agatadu su maridu istèrridu in unu cugione, chenscende·si, ca teniat un'anca truncada. Nche l’aiat giutu a giosso e currende e a boghes fiat cùrrida a domo de su babbu de su giòvanu. "Fìgiu bostru -aiat aboghinadu, - at cajonadu una disgràtzia manna, nch'at ghetadu dae s'iscala a maridu meu, chi s'at truncadu un'anca: leade·nche cussu mandrone dae domo nostra."

         Su babbu si fiat aturdidu, fiat essidu currende e aiat leadu a fìgiu suo. "Custas sunt sas brullas malignas chi a seguru t'at ispiradu su dimòniu".

         "Babbu me' – l’aiat rispostu isse, - ascurtet bene, deo non so culpàbile; isse fiat in cue a de note, che unu chi tenet malas trassas. Deo no ischia chie fiat e tres bortas l'apo pregadu a faeddare o a si nch'andare."

          "Cun tegus -aiat naradu su babbu - tèngio dispragheres ebbia, essi·mi·nche dae in antis de ogros,  non ti chèrgio bidere prus in sa vida."

         "Emmo, ba', cun praghere, isetet petzi chi si fatzat die. Chèrgio tzucare pro imparare it'est sa tzudda, e gasi apo a imparare un'arte chi m'at a dare a mandigare."

 

         "Impara su chi cheres - aiat naradu su babbu, - pro mene est sa matessi cosa. Lea custos chimbanta iscudos de prata, anda in terras a tesu e non nàrgias a nemos dae ue benis e chie est babbu tuo, pro chi deo non mi nde birgonge."

         "Emmo, ba', comente cheret vostè, si non tenet àteru de ite mi nàrrere, potzo fàghere su chi mi pedit."




         A prima fata de die, su giòvanu s’aiat postu in butzaca sos chimbanta iscudos, si fiat postu in caminu e sighiat faeddende a sa sola: "Si nessi mi pigaret sa tzudda! Si nessi mi pigaret sa tzudda!"

         Un'òmine si fiat acurtziadu a isse, aiat intesu sa faeddada sua a sa sola e cando prus a in antis aiant bidu una furca s'òmine l’aiat naradu: "Abbàida cussa àrbore, as a bìdere sete òmines chi si sunt cojuados cun sa fìgia de su funaju e como sunt imparende a bolare; setzi·ti in cue suta e iseta finas a note, e gasi as a imparare bene a tènnere sa tzudda."

         "Si si tratat de custu ebbia - aiat rispostu su giòvanu, - est cosa fata; si apo a sentire gasi a sa lestra sa tzudda, ti do sos chimbanta iscudos de prata chi tèngio; torra a inoghe cras a màngianu chitzo."

         Su giòvanu fiat andadu suta de sa furca, si fiat sètzidu e aiat isetadu su sero. E sigomente faghiat fritu aiat allutu unu fogu, ma a ora de mesu note, nointames bi esseret su fogu, non resessiat a si caentare. Su bentu ispinghiat sos impicados s'unu contra s'àteru a manera chi istaiant bantzighende, e isse aiat pensadu: "Deo so mortu dae su fritu inoghe a curtzu a fogu, cussos in cue in artu ant a èssere astraados".  E sigomente fiat de bonu coro, aiat arrumbadu un'iscala, fiat pigadu, los aiat isortos e lassados rùere sos sete. Aiat achicadu bene su fogu, los aiat postos totus a inghìriu pro chi si poderent caentare e lis aiat naradu: "Istade atentos a su fogu, ca si nono bos torro a apicare."

         Sos mortos però no l'aiant postu mente, fiant abarrados a sa muda e aiant lassadu chi si brusiarent sos istratzos issoro. Tando isse si fiat arrabbiadu e aiat naradu: "Si non cherides istare atentos, deo non bos potzo agiudare e non chèrgio brusiare cun bois". E nche los aiat torrados a apicare in ue fiant in antis. 

         E si fiat sètzidu a curtzu a fogu e si nche fiat dormidu. Su mangianu fiat andadu a lu chircare cuddu òmine ca cheriat sos chimbanta iscudos e l’aiat naradu: "Como giai l'ischis it'est sa tzudda?". 

         "Nono - aiat rispostu, - e pro ite lu dia dèpere ischire? Cussos in cue in susu no ant abertu buca e sunt istados gasi macos de si lassare brusiare sos pagos istratzos chi teniant in dossu." 

         Cando s'òmine aiat cumpresu chi sa die non diat àere balangiadu sos chimbanta iscudos, si nche fiat andadu narende: "Gente che custa non nd'apo bidu mai". 

         E fintzas su giòvanu aiat sighidu su caminu suo torrende a nàrrere a sa sola: "Si nessi mi pigaret sa tzudda! Si nessi mi pigaret sa tzudda!"

         Unu carretoneri chi andaiat fatu a isse l’aiat intesu e l'aiat preguntadu: "E chie ses?". "No l'isco", aiat rispostu su giòvanu. "E de ue ses?" - l’aiat torradu a preguntare su carretoneri. "No l'isco." "E babbu tuo chie est?" "No lu potzo nàrrere." "Ma it'est chi murmutas totora." "Est chi dia chèrrere ischire - aiat rispostu su giòvanu, - it'est sa tzudda, ma nemos mi l'ischit nàrrere."

         "Lassa a un'ala custos machines - aiat naradu su carretoneri, - beni cun megus e apo a bìdere de ti cuntentare."

         Su giòvanu fiat andadu cun su carretoneri e a sero fiant arribados a una posada, in ue cheriant barigare sa note. Intrende in s'aposentu, aiat repìtidu a boghe arta: "Si nessi mi pigaret sa tzudda! Si nessi mi pigaret sa tzudda!"

         Su posaderi chi l’aiat intesu, aiat rìsidu e  naradu: "Si est custu su chi disìgias, inoghe as a tènnere unas bonas ocasiones." "A ti cheres calliare a sa muda - l’aiat naradu sa posadera, - tanta gente curiosa est morta, e diat èssere una làstima si sos ogros suos bellos non poderent torrare a bìdere sa lughe de sa die."

         Ma su giòvanu aiat naradu: "Mancari chi esseret gasi difìtzile, deo oramai chèrgio tènnere sa tzudda, ca mi nche so andadu dae domo pròpiu pro custu". E no aiat lassadu in pasu su posaderi finas chi custu l'aiat contadu chi in unu logu no a tesu dae in cue bi fiat unu casteddu incantadu, in ue unu podiat imparare bene ite fiat sa tzudda, si aeret chertu bizare in cue pro tres notes. Su re, a chie s'esseret atrividu, aiat promissu a mugere sa fìgia, sa fèmina prus bella de su mundu; in prus in su casteddu bi fiant, cuados e bardiados dae ispìritos malos, unos cantos siddados mannos chi podiant fàghere ricu unu pòveru. Giai bator pessones aiant proadu a los leare, ma nemos fiat torradu biu a domo sua.

         Su mangianu sighente su giòvanu fiat andadu dae su re e l’aiat naradu: "Si vostè mi dat su permissu, dia chèrrere bizare tres notes in  su casteddu incantadu."

         Su re si l’aiat abbaidadu e, sigomente li fiat pràghidu cussu giòvanu, aiat rispostu: "Podes pedire tres cosas, ma depent èssere cosas inanimadas, e depent istare cun tegus in su casteddu."

         "Chergio fogu, unu tòrinu e unu bancu de mastru de linna cun unu gurteddu."

         Su re aiat fatu batire totu durante sa die. A de note su giòvanu fiat pigadu a su casteddu, aiat allutu unu bellu fogu in un'aposentu, b’aiat acurtziadu su bancu cun su gurteddu e si fiat sètzidu subra de su tòrinu. "Si nessi mi pigaret sa tzudda - aia naradu, - ma mancu inoghe apo a impare it'est".

         A ora de mesu note aiat chertu achicare su fogu; mentres lu fiat sulende, totu in unu dae unu cugione calicunu aiat tzichirriadu: "Au, miau! Ite fritu chi tenimus!"

         "Ma mancantes seis - aiat aboghinadu, - e ite sunt custos tzichìrrios? Si tenides fritu, benide a inoghe, setzide·bos a curtzu a fogu e caentade·bos. Comente aiat acabadu de faeddare, duos gatos mannos e nieddos, cun unu brincu poderosu, si fiant acurtziados a isse, si fiant sètzidos a costàgiu suo e si l'aiant abbaidadu arestamente cun ogros de fogu. Colada un'iscuta, cando si fiant caentados, ant naradu: "Amigu nostru, a giogamus a cartas umpare?"

         "E pro ite nono? - aiat rispostu su giòvanu. - In antis però mustrade·mi sas francas." E issos bi las aiant mustradas. "Ah - at fatu su giòvanu, - a ratza de ungras longas chi tenides! Isetade un'iscuta, deo bos las potzo mutzare deretu". Los aiat agantzados a su tzugru, los aiat postos subra su bancu e lis aiat ligadu firmamente sas ancas. "Bos apo controlladu bene sos pòddighes - aiat naradu - ca m'est passada sa gana de giogare a cartas." Los iaat mortos e nche los aiat imbolados in su poju.

         Ma a pustis de si èssere liberadu dae cussos duos e cherende·si sètzere acanta a su fogu, nde fiant essidos dae totu sos cugiones unos gatos e canes nieddos cun cadenas inrujadas, e semper bi nd’aiat de prus e isse no ischiat comente si nd'isfrancare: aboghinende orrorosamente l'aiant catzigadu su fogu, chirchende de l'istudare e de ispèrdere sa chisina. Isse pro un'iscuta si los aiat abbaidados trancuillu, ma sigomente fiant semper prus infadosos, aiat leadu su gurteddu e aboghinende: "A foras, a foras, arga de muntonàrgiu!", los aiat ispeddados a istocadas. Unos cantos si l'aiant isfrancada, àteros los aiat mortos e ghetados in su poju.

         Torradu in s'aposentu aiat achicadu su fogu e si fiat caentadu. E istende sètzidu li costaiat a tènnere abertos sos ogros e li fiat  intrada sa gana de dormire. Aiat dadu un'ograda a inghìriu e aiat bidu unu letu mannu: "Custu est su chi bi cheriat pro mene", aiat nnaradu e si nche fiat istèrridu. Ma in s'interi chi cumentzaiat a serrare sos ogros, su letu aiat leadu a cùrrere a sa sola peri totu su casteddu.

         "Bene meda - aiat naradu - semper mègius." Su letu rodulaiat che chi esseret trasinadu dae ses caddos,  passende in mesu de ghennas e pighende e falende iscalas. Totu in unu, op, op, si fiat bortuladu dae suta a subra e l'aiat covecadu de su totu, che unu monte. Isse però nch'aiat ghetadu mantas e cabidales, nde fiat essidu dae suta e aiat naradu: "Como chie nde tenet gana podet biagiare". Si fiat corcadu acanta a su fogu e aiat dormidu totu sa note.

         A mangianu fiat bènnidu su re e, bidende·lu istèrridu in terra, aiat pensadu chi sas pantàsimas l'aerent mortu e aiat naradu: "Custu bellu pitzinnu at tentu sorte mala". 

         Su giòvanu l'aiat intesu, si nde fiat pesadu e aiat naradu: "Nono, non semus galu a cussu puntu!"

         Su re si fiat meravilliadu, ma si nde fiat allegradu e aiat preguntadu comente fiat andada sa note. "Bene meda - aiat rispostu, - si una est barigada, ant a barigare fintzas sas àteras duas."    

         Cando fiat andadu dae su posaderi, custu aiat isbambarriadu sos ogros. "Mai dia àere pensadu - aiat naradu - de ti torrare a bìdere biu; as imparadu nessi it'est sa tzudda?" 

         "Nono - at rispostu su giòvanu, - totu est inùtile; si nessi calicunu mi lu poderet nàrrere!" 

         Sa segunda note fiat torradu a pigare a su casteddu, si fiat sètzidu acanta a su fogu e aiat torradu a cumentzare sa torrada de semper: "Si nessi mi pigaret sa tzudda!"

         A mesu note si fiat intesu un'istrìpidu, unu burdellu, a printzìpiu dèbile, a pustis semper prus forte, sighidu dae unu pagu de mudìmene; in fines su mesu de un'òmine, abboghinende, nd'e fiat  faladu in sa tziminea cara a isse. "Mi' chi est tropu pagu - aiat naradu, - farta s'àtera metade". Tando fiat torradu su burdellu e nde fiat  falada fintzas s'àtera metade.

         "Iseta  - aiat naradu su giòvanu, - in antis chèrgio sulare su fogu pro tene." Fatu custu si fiat  giradu a in segus e aiat bidu chi  sas duas metades si fiant aunidas e un'òmine orrorosu fiat sètzidu in su logu suo. "Su bancu est su meu - aiat naradu su giòvanu, - tue non bi podes sètzere."

         Cussu òmine nche l'aiat chertu istesiare, ma su giòvanu no aiat chertu cunsentire, l'aiat ispintu forte e si fiat sètzidu isse in su bancu. Tando nde fiant falados, unu fatu a s'àteru, àteros òmines chi teniant noe ancas de mortu e duas calaveras, aiant postu in terra sas ancas e aiant giogadu a birillos. E fintzas a su giòvanu li fiat intrada sa gana de giogare e lis aiat preguntadu: "Ascurtade, a mi cherides a giogare cun bois?". Eja, si tenes dinari". "Dinari nde tèngio bastante - aiat rispostu, - ma sas bòcias bostras non sunt tundas". E tando aiat leadu sas calaveras, si fiat sètzidu cara a su tòrinu e las aiat fatas tundas. "E gasi como ant a rodulare mègius - aiat naradu, - ais a bìdere chi nos amus a ispassiare!"

         Aiat giogadu cun issos e aiat pèrdidu bastante dinari, ma cando aiat tocadu mesu note, totu fiat a in antis de ogros suos. Isse tando si fiat  istèrridu e aiat dormidu in paghe.   

         Su mangianu a pustis fiat bènnidu su re e l'aiat preguntadu: "E comente est andada custa borta?" "Apo giogadu a sos birillos - aiat rispostu su giòvanu - e apo pèrdidu unu pagu de dinari". "E non t'est pigada sa tzudda". "Mancu pro brulla! - aiat naradu, - mi so ispassiadu cun allegria.  Si nessi ischera it'est sa tzudda!"

         Sa de tres notes isse si fiat torradu a sètzere in su bancu e aiat naradu cun dispraghere: "Si nessi mi pigaret sa tzudda!". Prus a tardu fiant cumpartos ses òmines, massitzos e fortes, artos meda, cun unu baule. Tando isse aiat naradu: "A seguru chi est fradile meu, mortu unas pagas dies a como"; aiat fatu de manu e aiat aboghinadu: "Beni fradile me', beni a inoghe!".    

         Sos òmines aiant postu su baule in terra ma isse si fiat acurtziadu e aiat artziadu su cobercu;  bi fiat unu mortu. Su giòvanu l'aiat tocadu in cara, frita che s'astra.




         "Iseta - aiat naradu, - ti chèrgio caentare unu pagu". Fiat andadu a oru de su fogu, aiat caentadu una manu e bi l'aiat posta in cara, ma su cadàvere fiat abarradu fritu. Tando nde l'aiat bogadu dae su baule, si fiat sètzidu acanta a su fogu, s'aiat postu su cadàvere in ghenugros e l'aiat isfrigatzadu sos bratzos pro chircare de pònnere su sàmbene in movimentu. Ma sigomente mancu custa manera serviat a nudda, aiat pensadu chi "si duas pessones si corcant in su matessi letu, si caentant". E tando nche l'aiat postu in su letu, l'aiat bene covecadu e si fiat istèrridu a costàgiu suo. Colada un'iscuta, fintzas su cadàvere si fiat caentadu e aiat leadu a si mòvere.

         Su giòvanu aiat naradu: "Bidu l'as, fradile me', so resèssidu a ti caentare". Ma su cadàvere si fiat postu a sa ritza e aiat aboghinadu: "Como t'istrotzo!"

         Ello - aiat naradu su giòvanu, - custa est sa manera de torrare sas gràtzias? Deretu ti nche torro in intro de su baule". L'aiat artziadu, nche l'aiat ghetadu in intro e aiat serradu su cobercu. Fiant bènnidos sos ses òmines e si nche l'aiant giutu.

         "Non resesso a tènnere sa tzudda - aiat naradu su giòvanu - inoghe no apo a imparare su chi mi servit pro campare."

         In cussu momentu fiat intradu un'òmine chi fiat prus massitzu de sos àteros, cun una chìgia orrorosa; ma fiat betzu e teniat una barba longa e bianca. " Òmine de pagu contu- aiat aboghinadu, - como as a imparare in presse it'est sa tzudda, ca depes mòrrere." "Non luego - aiat rispostu su giòvanu, - depo èssere de acordu fintzas deo."

         "Como t'aguanto", aiat naradu su brùsciu. "Non tèngias presse e non ti bantes meda: deo so forte che a tie e fortzis fintzas de prus.” "Custu l'amus a bìdere - aiat naradu su betzu. - Si ses prus forte de mene, ti lasso andare; beni chi faghmus una proa."

         E, travessu unu passadissu iscuru, l'aiat giutu a unu fraile e, leada una destrale, cun unu corpu aiat isperradu finas a terra un'incùdine: su betzu, cun sa barba bianca sua fala fala,  fiat acanta a isse e cheriat bìdere su chi faghiat.

         Su giòvanu aiat leadu sa destrale, aiat isperradu s'incùdine cun unu corfu e in intro b'aiat istrintu sa barba de su betzu.




         "Como so deo chi ti tèngio in manos meas, - aiat naradu, - como ses tue chi depet mòrrere". Leada un'istanga de ferro aiat cumentzadu a iscùdere su betzu, finas chi custu si fiat postu a prànghere e l'aiat supricadu de nde l'acabare promitende·li una richesa manna. Su giòvanu nd'aiat bogadu sa destrale e l'aiat liberadu. Su betzu nche l'aiat giutu a su casteddu e in una cantina l'aiat mustradu tres càscias prenas de oro. "Una parte - aiat naradu - est pro sos pòveros, un'àtera pro su re, sa de tres pro tene". In cuddu momentu aiat sonadu mesu die, s'ispìritu fiat iscumpartu e su giòvanu fiat abbarradu a s'iscuru. 

         "Depo agatare s'essida", aiat naradu; fiat andadu a tastu, aiat agatadu su caminu pro s'aposentu suo e si fiat dormidu acanta a su fogu. 

         Su mangianu fiat bènnidu su re e aiat naradu: "Como a seguru as imparadu it'est sa tzudda!"

         "Nono, aiat rispostu su giòvanu, - it'est? Fradile meu mortu est istadu inoghe e a pustis est bènnidu un'òmine barbudu e m'at indicadu su logu in ue b'at dinari meda, ma nemos m'at naradu it'est sa tzudda."

         Su re aiat naradu: "Tue as liberadu su casteddu e t'as a cojuare cun fìgia mea."

         "Nde so cuntentu meda - aiat naradu su giòvanu, - ma galu no isco it'est sa tzudda."





         Nd'aiant pigadu s'oro dae cantina e  aiant gestadu su coju, ma su  re giòvanu, pro cantu istimaret a mugere sua e esseret cuntentu, nointames naraiat semper: "A su mancu mi benneret sa tzudda, a su mancu mi benneret sa tzudda."

         Custu in fines aiat fastigiadu sa mugere. Tando sa camerera l'aiat naradu: "Apo a proare de l'agiudare a imparare it'est sa tzudda." Fiat falada a su trainu chi atraessaiat su giardinu e s'aiat fatu batire un'istèrgiu prenu de pische matzone. A de note, cando su re giòvanu fiat dormende, sa mugere li nd'aiat bogadu sa manta e l'aiat ghetadu a subra s'istèrgiu prenu de abba frita e de pische matzone, e custos ballaiant a inghìriu suo.

         Isse si fiat ischidadu e si fiat postu a aboghinare: "Ah, a ratza de tzudda, mugere mi'! Emmo, como isco it'est sa tzudda!"

         


 

 

 ***

 


 



 

Chisinera



     

 

         Un'òmine ricu teniat sa mugere malàida. Cando issa aiat cumpresu chi si fiat acurtziende sa fine sua, aiat mutidu s'ùnica figighedda chi teniat e l'aiat naradu: “Fìgia  mea istimada, faghe semper sa figia bona, e gasi Nostru Segnore t'at a assìstire e deo dae su chelu t'apo a bardiare e apo a èssere semper a costàgiu tuo”. Naradu custu aiat serradu sos ogros e fiat morta.

         Sa pisedda si manteniat pia e bona e andaiat cada die a sa tumba de sa mama e pianghiat. A s'intrada de s'ierru unu mantu de nie aiat covecadu sa tumba e cando su sole de su beranu l'aiat isortu, s'òmine ricu aiat leadu un'àtera mugere. 

         Custa teniat giai duas fìgias chi, a las abbaidare fiant bellas e biancas, ma brutas e nieddas in su coro. Pro sa figiastra, s'iscura, fiant bènnidas dies feas.

         “Custa bambioca cheret istare cun nois in su salotu - li naraiant. - Chie cheret mandigare pane si lu depet balangiare: a foras sa tzeraca.”

         L'aiant leadu totu sos bestires suos bellos, l'aiant bestida cun una casaca murra, e lassada a s'iscurtza.

         “Ma bidende la seis cantu est presumida sa printzipedda, totu imbelletada!", aboghinaiant, riiant e l'imbiaiant a coghina.   

         Dae mangianu a sero, issa depiat fàghere totu sos traballos prus fadigosos, pesare·si·nde in antis de s'arbèschida, batire s'abba, fàghere su fogu, ammaniare su màndigu, sabunare sa roba. In prus, sas duas sorres li daiant totu sos dispragheres immaginàbiles, la befaiant, l'imbolaiant su pisellu e sa lintìgia in sa chisina, a manera chi sa poverita si depiat sètzere in terra pro los chircare e regòllere. A sero, istraca a pustis de àere traballadu sa die intrea, no andaiat a si corcare in su letu, ma si depiat isterrujare in sa chisina, a curtzu a su foghile. E sigomente, pro totu custu, fiat semper prena de prùere e bruta, li naraiant Chisinera.

         Una die su babbu fiat dèpidu andare a sa fiera e aiat preguntadu a sas duas figiastras ite lis depiat batire.

"Bestires bellos", aiat naradu una. "Perlas e prendas", aiat naradu s'àtera. "E tue, Chisinera - aiat naradu su babbu, - it'est su chi disìgias?"

         "Babbu me', sa prima fruedda, chi torrende a domo, tochet unu pagu su capeddu bostru, la segades e mi nde la batides."      

Isse aiat comporadu pro sas duas figiastras unos bestires bellos, perlas e prendas, e torrende a domo, traessende unu padenteddu birde, l'aiat tocadu su capeddu una nae de àrbore de nintzola. Isse nde l'aiat istratzada e si nche l'aiat leada. Torradu a domo aiat dadu a Chisinera sa nae de nintzola. Chisinera l'aiat torradu sas gràtzias, fiat andada a sa tumba de sa mama e b'aiat prantadu sa nae, e aiat piantu tantu chi sas làgrimas rutas a in subra l'aiant abbada. Sa nae fiat crèschida e fiat divènnida un'àrbore meda bella. Chisinera andaiata tres bortas sa die a in suta de s'àrbore, pianghiat e pregaiat e ogni borta unu pugioneddu biancu si poniat in s'àrbore e cando issa espressaiat unu disìgiu, su pugioneddu li ghetaiat su chi issa aiat disigiadu. 

         Fiat sutzessu chi una die su re aiat dadu una festa , chi depiat durare tres dies e a ue fiant invitadas totu sas bellas pitzinnas de su paisu a manera chi su fìgiu de su re poderet isseberare s'isposa. 

         Sas duas sorres, comente aiant intesu chi fintzas issas depiant andare a sa festa si fiant postas meda cuntentas, aiant mutidu a Chisinera e l'aiant naradu: "Pètena·nos sos pilos, lustra·nos sas iscarpas, agantza luego sas tìbbias, nois andamus a unu coju a su casteddu de su re."

         Chisinera lis aiat postu mente, ma si fiat posta a piànghere, ca fintzas issa diat èssere andada cun praghere a ballare e aiat supricadu sa bìdriga de bi lu permìtere. 

"Chisinera - aiat rispostu sa bìdriga, - ma no lu bides chi ses totu prena de prùere e de brutura e cheres andare a unu coju? Non tenes nen bestire e ne iscarpas e cheres ballare?". Ma sigomente Chisinera sighiat suprichende, in fines l'aiat naradu: "Apo ghetadu in sa chisina unu discu de lintìgia; si in duas oras as regortu totu sa lìntigia, as a bènnere cun nois."

         Sa pitzinna fiat essida a sa corte dae sa ghenna de segus e aiat aboghinadu:

         "Columbeddas bellas, turtureddas e bois sos pugioneddos chi istades in su chelu, benide e agiudade·mi a isseberare, 

sa bona in coghina

sas malas in su salotu."

         E tando fiant bènnidas a sa bentana de coghina duas columbas biancas e a pustis sas turtureddas e in fines fiant ispugionados arrodiende totu sos pugiones de su chelu e si fiant postos subra de sa chisina. E sas columbas aiant fatu chi emmo cun sa conca e aiant cumentzadu pic, pic, pic, pic, e fintzas sos àteros aiant cumentzadu pic, pic, pic, pic, e aiant torradu a pònnere in su discu totu sos ranos netos che prata. Nche fiat barigada un'ora ebbia, totu sos pugiones aiant acabadu su traballu issoro e totus si nche fiant bolados.

         Sa pitzinna totu cuntenta nch'aiat giutu su discu a sa bìdriga creende chi diat èssere andada a su coju. Ma sa bìdriga aiat naradu: "Nono Chisinera, tue non tenes unu bestire e non podes ballare: totus ti diant leare a befa". E sigomente sa pitzinna fiat pianghende l'aiat naradu: "Si resessis a nde bogare dae sa chisina duos discos de lintìgia neta as a bènnere cun nois."

         A pustis chi aiat ghetadu in sa chisina sos duos discos de lintìgia, sa pitzinna fiat essida a sa corte dae sa ghenna de segus e aiat aboghinadu:

         "Columbeddas bellas, turtureddas e bois sos pugioneddos chi istades in su chelu, benide e agiudade·mi a isseberare, 

sa bona in coghina

sas malas in su salotu."





         E fiant bènnidas a sa bentana de coghina duas columbas biancas e a pustis sas turtureddas e in fines fiant ispugionados arrodiende totu sos pugiones de su chelu e si fiant postos subra de sa chisina. E sas columbas aiant fatu chi emmo cun sa conca e aiant cumentzadu pic, pic, pic, pic, e fintzas sos àteros aiant cumentzadu pic, pic, pic, pic, e aiant torradu a pònnere sos raneddos in sos discos. E in antis chi esseret barigada mesu ora totu su chi cheriat sa bìdriga fiat fatu e sos pugioneddos si nche fiant bolados.

         Sa pitzinna, alligra de su totu, nch'aiat giutu sos discos a sa bìdriga e aiat crèidu chi a su coju de su re bi diat andare finas issa. Ma sa bìdriga l'aiat naradu: "Totu custu non serbit a nudda; tue non benis ca non tenes unu bestire e no ischis ballare; non nos cherimus birgongiare de tene". E deretu l'aiat giradu sas palas e si fiat impressada a tzucare cun sas duas fìgias suas superbas. 

         Abarrada a sa sola in domo, Chisinera fiat andada a sa tumba de sa mama suta de s'àrbore de sa nintzola e aiat aboghinadu:

         “Arburedda iscùtzula·ti e iscassa·ti, 

         gheta·mi a in subra oro e arghentu.”

         E tando su pugioneddu biancu l'aiat ghetadu unu bestire de oro e unas iscarpitas ricamadas de prata. A sa lestra Chisinera s'aiat postu su bestire e fiat andada a su coju. 

         Sas duas sorres e sa bìdriga no l'aiant connota e pensaiant chi esseret sa fìgia de unu re furisteri, de cantu fiat bella cun su bestire de oro. Issas non pensaiant nemmancu a Chisinera, cumbintas comente fiant chi esseret in domo, sètzida in mesu a sa brutura chirchende sa lintìgia in sa chisina.

         Su fìgiu de su re l'aiat retzida, l'aiat dadu sa manu e aiat balladu cun issa.  A pustis no aiat chertu ballare cun peruna àtera e semper l'aiat tenta a manu tenta e cando calicunu si presentaiat pro la invitare a ballare, isse naraiat: "Issa ballat cun megus ebbia." 






         Chisinera aiat balladu finas a sero, a pustis fiat cherta torrare a domo. Ma su fìgiu de su re aiat naradu: "Deo bèngio cun tegus e t'acumpàngio", ca isse cheriat bìdere de chie fiat fìgia sa bella giòvana. Ma issa li nche fiat fuida e aiat brincadu a intro de su columberi. Su fìgiu de su re aiat isetadu finas chi fiat bènnidu su babbu e l'aiat naradu chi sa pitzinna furistera aiat brincadu a intro de su columberi. Su betzu tando aiat pensadu: "Depet èssere Chisinera", e fiant andados a leare sa destrale e su tzapu pro fàghere a bìculos su columberi, ma in intro non bi fiat nemos. 

         Cando issos fiant intrados a domo, aiant agatadu a Chisinera in mesu de sa chisina, bestida cun sa roba sua bruta, atzendende in sa tziminera una làmpana a ògiu totu afumada. Chisinera difatis fiat falada dae su columberi e aiat cùrridu finas a s'àrbore de sa nintzola; in cue si nd'aiat bogadu sos bestires de oro e los aiat postos subra de sa tumba, e su pugione biancu si nche los aiat torrados a leare. A pustis si fiat bestida cun sa casaca murra e si fiat sètzida in coghina subra de sa chisina. 

         Sa die a pustis, cando sa festa aiat torradu a cumentzare, e su babbu, sa bìdriga e sas duas sorres fiant tzucados, Chisinera aiat cùrridu a s'àrbore de sa nintzola e aiat naradu:    

         "Arburedda iscùtzula·ti e iscassa·ti, 

         gheta·mi a in subra oro e arghentu."    

         E su pugioneddu biancu l'aiat torradu a ghetare unos cantos bestires, prus meravilliosos de sos de sa die in antis. E cando issa si fiat presentada cun cuddos bestires a sa festa, totus si fiant ispantados de sa bellesa sua. Su fìgiu de su re chi l'aiat isetada, l'aiat leadu sa manu e aiat balladu cun issa ebbia. Si calicunu l'invitaiat a ballare isse naraiat: "Issa ballat cun megus ebbia."

         Bènnidu su sero, issa cheriat tzucare e su fìgiu de su re l'aiat sighida pro bìdere in cale domo intraiat; ma issa si fiat posta a cùrrere e aiat brincadu in su giardinu a in segus de domo. In cue bi fiat un'àrbore manna e bella dae ue pendiant unas cantas piras magnìficas; issa bi fiat pigada, àgile che assile intre sas naes, e su fìgiu de su re no aiat ischidu in ue fiat intrada. Ma aiat isetadu, aiat isetadu, finas chi fiat bènnidu su babbu e l'aiat naradu: "Sa pitzinna furistera si mi nch'est fuida, e penso chi siat in s'àrbore de sa pira."

         Su babbu aiat pensadu: "Depet èssere Chisinera", s'aiat fatu batire sa destrale e aiat dadu corfos a s'àrbore a in tundu, ma non bi fiat nemos in s’àrbore. E cando fiant andados a coghina, Chisinera fiat isterrujada in sa chisina ca aiat brincadu a s'àtera ala de s'àrbore, aiat torradu a su pugioneddu biancu in s'àrbore de nintzola sos bestires bellos e s'aiat postu sa casaca murra.

         A sa de tres dies, comente su babbu, sa bìdriga e sas duas sorres  fiant tzucados, Chisinera fiat torrada a sa tumba de sa mama e aiat naradu a s'arburedda:

         "Arburedda iscùtzula·ti e iscassa·ti, 

         gheta·mi a in subra oro e arghentu."

         E tando su pugioneddu biancu l'aiat ghetadu unu bestire gasi meravilliosu e lughente, comente mai nemos nd'aiat tentu e sas iscarpitas fiant de oro. Cando issa fiat aparta cun cussu bestire in su coju, totus fiant abarrados a buca aberta meravilliados. Su fìgiu de su re aiat balladu cun issa ebbia e si calicunu l’invitaiat, naraiat: “Issa ballat cun megus ebbia.” 

         Bènnidu su sero, Chisinera si nche cheriat andare e su fìgiu de su re l’aiat cherta acumpangiare, ma issa si nche fiat tzucada gasi a sa lestra chi isse no l’aiat pòdida sighire.

         Ma su fìgiu de su re aiat pensadu una trassa e aiat fatu untare cun su pighe totu s’iscala; e duncas cando issa curriat falende s’iscala, s’iscarpita manca fiat abarrada apitzigada a terra. Su fìgiu de su re l’aiat leada; fiat minoredda, meda gratziosa e totu de oro.





         Sa die a pustis fiat andadu a domo de cuddu òmine ricu e aiat naradu: “At a èssere mugere mea petzi sa chi si adatet a su pee suo custa iscarpita de oro.”

         Sas duas sorres si fiant postas cuntentas ca fintzas issas teniant unos pees bellos. Sa prus manna fiat andada a s’aposentu suo cun s’iscarpita e l’aiat cherta proare: sa mama fiat presente. Ma s’iscarpita fiat tropu minore e no l’intraiat su pòddighe mannu de su pee. Tando sa mama l’aiat dadu unu gurteddu e l’aiat naradu: “Mutza·ti·nde·lu: cando as a èssere rèina no as a andare prus a pees.”

         Sa pitzinna si nd’aiat mutzadu su pòddighe, fiat resèssida nche tzacare su pee in s’iscarpita, aiat aguantadu su dolore e si nche fiat andada cun su fìgiu de su re.

         Isse si l’aiat leada a amorada, l’aiat sètzida a caddu e aiat galopadu cun issa. Pro andare a su palatzu de su re issos depiant colare a curtzu a sa tumba e in s’àrbore de sa nintzola bi fiant duas columbeddas chi aiant aboghinadu:

         “Abbàida a in segus, abbàida a in segus;

         s’iscarpita est insambenada;

         s’iscarpita est tropu minore,

         s’isposa verdadera non setzit a caddu.”

         Isse aiat abbaidadu su pee de sa pitzinna e aiat bidu chi li essiat sàmbene. Aiat bortadu palas e nch’aiat torradu a domo sua s’amorada farsa e aiat naradu chi non fiat sa verdadera e chi s’àtera sorre si depiat pònnere s’iscarpita. Custa fiat andada a s’aposentu suo e aiat intradu bene su pee in s’iscarpita, ma su carcàngiu fiat tropu mannu. Sa mama tando l’aiat dadu unu gurteddu e l’aiat naradu: “Mutza·ti·nde unu cantu de carcàngiu: cando as a èssere rèina no as a andare prus a pees.”

         Sa pitzinna si nd’aiat mutzadu unu cantu de carcàngiu, fiat resèssida a nche tzacare su pee in s’iscarpita, aiat aguantadu su dolore e si nche fiat andada cun su fìgiu de su re. Isse si l’aiat leada a amorada, l’aiat sètzida a caddu e aiat galopadu cun issa. Colados a curtzu a s’àrbore de sa nintzola, sas duas columbeddas chi fiant in cue aiant aboghinadu:

         “Abbàida a in segus, abbàida a in segus;

         s’iscarpita est insambenada;

         s’iscarpita est tropu minore,

         s’amorada verdadera non setzit a caddu.”

         Isse aiat abbaidadu su pee de sa pitzinna e aiat bidu chi li essiat sàmbene dae s’iscarpita e chi aiat tintu a ruju sa mìgia bianca. 

         Aiat bortadu palas e nch’aiat torradu a domo sua s’amorada farsa. “Mancu custa est verdadera – aiat naradu, - tenides un’àtera fìgia?”

         “Nono – aiat rispostu su segnore, - ma dae sa mugere mia chi est morta amus tentu una figighedda, s’iscura, chi li narant Chisinera; issa però non podet èssere sa chi seis chirchende.”

         Su fìgiu de su re aiat naradu chi la cheriat bìdere e cando sa bìdriga aiat rispostu: “Nono, non bisòngiat a la fàghere bìdere, est bruta dae conca a pees”, isse aiat insistidu chi la cheriat bìdere assolutamente. E tando aiant mutidu a Chisinera, chi in antis de totu s’aiat sabunadu sas manos e sa cara, luego fiat intrada e si fiat inghenugrada a in antis de su fìgiu de su re, chi l’aiat dadu s’iscarpita de oro. Issa si fiat sètzida in unu banchitu, nd’aiat bogadu su pee dae s’iscarpa de linna e l’aiat postu in s’iscarpita chi li andaiat che fada. E cando si fiat posta a sa ritza e su fìgiu de su re l'aiat abbaidada in cara, aiat connotu sa bella pitzinna chi aiat balladu cun isse e aiat iscramadu: “Custa est s’amorada verdadera!”

         Sa bìdrigae sas duas sorres fiant abarradas ispasimadas e mesu mortas dae su crebu; ma isse aiat sètzidu a caddu a Chisinera e si nche fiat tzucadu cun issa. Colados a in antis de sàrbore de sa nintzola, sa duas columbas aiant aboghinadu:

         “Abbàida a in segus, abbàida a in segus;

         in s’iscarpita non b’at sàmbene;

         s’iscarpita no est tropu minore,

         isse giughet a domo s’amorada verdadera. ”










E ambas, aboghinadu custa paràulas, si fiant pesadas bolende e si fiant postas in coddos de Chisinera, una a destra e s’àtera a manca, e in cue fiant abarradas. 

         Sa die chi Chisinera si depiat cojuare cun su fìgiu de su re, sas sorres farsas bi fiant andadas pro si fàghere simpàticas e partetzipare a sa felitzidade issoro. Cando sos cojuados noos fiant in crèsia, sa sorre manna si fiat posta a destra, sa minore a manca; sa columbas aiant biculadu un’ogru a cadauna. Cando fiant essidos, sa manna fia t manca e sa minore a destra de sos cojuados noos: sas columbas aiant biculadu a cadauna s’àteru ogru.

         De custa manera fiant istadas castigadas cun sa tzeghesa pro totu sa vida pro sa malesa e traitoria issoro. 



***








 

Su lupu e sos sete cabriteddos

 

         Custa fiat una cabra betza chi teniat sete cabriteddos e los istimaiat, comente una mama istimat a fìgios suos. Una die fiat  dèpida andare a chircare ite mandigare in su padente; aiat mutidu sos sete cabriteddos e lis aiat naradu: "Fìgios meos istimados, deo devo andare a su padente, dade cara a su lupu, ca si intrat, bos at a mandigare cun totu sa pedde e su pilu chi tenides. Su malintragnadu a bortas resessit a si disfrassare, ma bois l'ais a reconnòschere su matessi dae sa boghe arrughida e dae sas ancas nieddas."

         Sos cabriteddos aiant rispostu: "Oh ma', amus a fàghere meda atentzione, podes andare sena ti leare oriolu."

         Sa cabra aiat beladu cun ternura e acunortada de su totu si fiat incaminada.

         Non fiat coladu tempus meda chi calicunu aiat tzocadu sa ghenna de domo aboghinende: "Aberide, fìgios meos, mama bostra est inoghe e at batidu una cosa a cada unu de bois."



         Sos cabriteddos però aiant cumpresu, dae sa boghe arrughida, chi fiat su lupu. "No aberimus - aiant aboghinadu, - tue non ses sa mama; issa tenet una boghe bella e amorosa, sa tua imbetzes est arrughida, tue ses su lupu."

         Su lupu tando si nche fiat andadu a tesu, a su de unu butegaju, e aiat comporadu unu cantu mannu de ghìsciu: si l'aiat mandigadu e de custa manera sa boghe sua si fiat afinigada. A pustis fiat torradu a in segus, aiat tzocadu sa ghenna de sos cabriteddos e aiat aboghinadu: "Aberide, fìgios meos, mama bostra est inoghe e at batidu una cosa a cada unu de bois."

         Su lupu però aiat postu sas ancas suas nieddas in sa bentana; sos cabriteddos las aiant bidas e aiant aboghinadu: "No aberimus, sa mama non tenet sos pees nieddos che a tie, tue ses su lupu."

         Tando su lupu fiat andadu a unu paneteri e l'aiat naradu: "Mi dolent sas ancas, pone·bi unu pagu de pasta".

         Cando su paneteri aiat istèrridu sa pasta in ancas, su lupu fiat cùrridu deretu a unu molinàrgiu e l'aiat naradu: "Isparghe farina bianca subra sas ancas meas."

         Su molinàrgiu aiat pensadu: "Su lupu cheret trampare a calicunu" e si fiat negadu, ma su lupu l'aiat naradu: "Si no lu faghes ti màndigo."

         Su molinàrgiu aiat timidu e l'aiat imbianchinadu sas ancas. Eja, sos òmines sunt fatos de custa manera!

         E tando, a sa de tres bortas, su malintragnadu aiat tzocadu sa ghenna de sa domita e aiat naradu: "Aberide, fìgios meos, sa mama bostra istimada est torrada e at batidu una cosa a cada unu de bois."

         Sos cabriteddos aiant aboghinadu: "In antis de totu mustra·nos sas ancas, pro ischire chi ses sa mama nostra istimada".

         Su lupu aiat postu sas ancas in sa bentana e cando issos aiant bidu chi fiant biancas, aiant crèidu a su chi lis aiat naradu e aiant abertu sa ghenna. Ma chie fiat intradu fiat su lupu.

         Issos, ispasimados, aiant chircadu de si cuare: unu si nche fiat tzacadu in suta de sa mesa, su segundu intro su letu, su de tres in s'istufa, su de bator in coghina, su de chimbe in s'armàriu, su de ses in su cossu, su de sete in sa càscia de sa pèndula.





         Su lupu però los aiat agatados, e sena bi pensare duas bortas si nche los aiat tragados unu fatu a s’àteru, francu su prus minoreddu chi si fiat cuadu in sa càscia de sa pèndula.

         Cando su lupu si fiat bene atatadu, fiat andadu a s'istèrrere a foras in su pradu birde suta a un'àrbore e si fiat dormidu.  

         Unu pagu de tempus a pustis sa cabra fiat torrada a domo dae su padente. E ite non li fiat tocadu a bìdere! Sa ghenna de sa domedda fiat isbambarriada, sa mesa, sas cadreas e sos setzidòrgios bortulados, su cossu fatu a bìculos, mantas e cabidales foras dae su letu. Issa aiat chircadu sos figigheddos suos ma non los aiat agatados in perunu logu. Aiat mutidu a cada unu a nùmene, ma nemos aiat rispostu. In fines, cando aiat mutidu su prus minoreddu, una boghe fine fine aiat aboghinadu: "Mama istimada, so cuadu in sa pèndula".

         Issa nde l'aiat bogadu a in foras e isse l'aiat naradu de comente fiat bènnidu su lupu e si nch'aiat mandigadu totu sos àteros. Giai podides immaginare cantu aiat prantu sa cabra pro sos figigheddos suos, sos iscuros.  

         In fines, issa fiat essida a foras angustiada de su totu e su cabriteddu prus minore fatu a issa. Lòmpida a su pradu aiat bidu su lupu chi, istèrridu suta de un'àrbore, fiat surruschende gasi a forte chi si tremiant totu sas naes. Issa si l'aiat abbaidadu bene dae ogni ala, e aiat bidu in sa bentre sua prena carchi cosa movende·si e agitende·si. Coro meu - aiat pensadu, - no est chi figigheddos meos, sos iscureddos, chi isse at mandigadu pro chenare, sunt galu bios?"

         Tando aiat imbiadu currende a sa domedda su cabriteddu a leare fòrfighes, agu e filu. E aiat abertu sa matza a su monstru e luego chi aiat fatu su primu trincu unu cabriteddu nd'aiat bogadu sa conca, e cando aiat sighidu aberende, sos ses nde fiant brincados a foras, unu fatu a s'àteru, e totus fiant bios sena àere sufertu perunu dannu, ca su monstru, abbràmidu comente fiat, nche los aiat ingullidos intreos. 

         Fiat istada un'alligria manna! Issos aiant abbratzadu sa mama istimada e aiant balladu comente chi esserent a unu coju. 

         Ma sa cabra betza aiat naradu: "Como andade a chircare unas cantas pedras mannas, ca amus a prenare sa matza a custu animale dischissiadu mentres sighit dormende."

         Sos sete cabriteddos aiant trisinadu in presse unas cantas pedras e las aiant postas in sa matza de su lupu, tantas pedras cantu bi nde podiant istare. Luego sa cabra betza aiat cosidu in presse su trincu a manera chi isse non s'abigiaret de nudda e non si moveret. 

         Cando su lupu in fines si fiat ischidadu, si fiat postu a sa ritza e sigomente sas pedras in s'istògomo l'aiant provocadu unu sidis mannu meda, fiat chertu andare a bìere a una funtana. Ma cando aiat cumentzadu a si mòvere a un'ala e a s'àtera, sas pedras s'atapaiant una a s'àtera in sa matza sua. Su lupu tando aiat aboghinadu:

         "It'est su chi intronat e ballat e 

mi dolet in custa bentre manna?

         Apo mandigadu ses cabriteddos 

e in s'iscàrgiu tèngio unu cuintale de pedra."

         E lòmpidu a sa funtana si fiat ingrusciadu pro bìere, ma sas pedras chi teniat in corpus l'aiant ispintu a intro de s'abba e fiat afogadu miseramente. 

         Bidende·lu gasi sos sete cabriteddos si fiant postos a cùrrere a tota fua, aboghinende: "Su lupu est mortu! Su lupu est mortu!" e dae sa cuntentesa si fiant postos a ballare cun sa mama a inghìriu de sa funtana.



***









Cuguddeddu Ruju   

 

         Custa fiat una pitzinnedda galana chi totus li cheriant bene mescamente sa giaja, chi no ischiat prus ite li regalare. Una die l'aiat regaladu unu cuguddeddu de belludu ruju e sigomente li deghiat  meda e non si cheriat pònnere àtera cosa, l'aiant mutida Cuguddeddu Ruju.

         Una die sa mama l’aiat naradu: “Cuguddeddu Ruju, lea custa còtzula e un’ampulla de binu, giughe·nche totu a domo de giaja tua, chi est malàida e dèbile e l’ant a fàghere bene. Bae in antis chi bèngiat tropu calore e ammenta·ti de caminare cun compostesa, sena lassare su caminu, ca si nono podes rùere, segare s’ampulla e no as a pòdere dare nudda a sa giaja. E cando intras in s’aposentu suo, no t’ismèntighes de li dare sas bonas dies e non ti pòngias a pisigulare peri sos cugiones.” 

         "Apo a fàghere totu comente si tocat!", aiat naradu Cuguddeddu Ruju a sa mama e pro bi lu prommìtere l’aiat istrintu sa manu.

Ma sa giaja istaiat foras de bidda, in su padente, a una mesu ora de caminu. Comente Cuguddeddu Ruju fiat intrada in su padente, si fiat atopada cun su lupu. Cuguddeddu Ruju però no ischiat cantu fiat malu cussu animale e no aiat tentu timòria.

“ Bonas dies, Cuguddeddu Ruju”, aiat naradu su lupu.

“Gràtzias.”

“A ue ses andende gasi chitzo, Cuguddeddu Ruju?”

“A domo de giaja mea.”

“E it’est su chi giughes suta de su panneddu?”

“Còtzula e binu; eris amus fatu su pane, e de custa manera giaja mea chi est malàida e istraca at a pòdere mandigare cosa bona e leare fortzas.”

“E ue istat giaja tua, Cuguddeddu Ruju?”

“In su padente, a unu cuartu de ora bonu dae inoghe; sa domo sua istat suta de tres chercos mannos e prus a in giosso bi sunt sas àrbores de nintzola, chi tue a seguru connosches”, aiat naradu Cuguddeddu Ruju. 

Su lupu aiat pensadu intro de sese: “Sa pitzinnedda est tènnera, est unu bucone lichitu meda prus saboridu de sa betza; tocat a cumentzare a sa matzonina dae custa gasi las apo a tènnere ambas”.

Si fiat acurtziadu unu pagu a Cuguddeddu Ruju e l’aiat naradu: “Cuguddeddu Ruju, abbàida ite bellos frores bi sunt inoghe; pro ite no abbàidas a inghìriu? Creo chi tue non ses intendende  nemmancu chi sos pugiones sunt cantende cun amore! Tue caminas comente chi andares a iscola, e imbetzes no ischis ite cosa bella est a istare in su padente”.





Cuguddeddu Ruju aiat chinnidu sos ogros e cando aiat bidu sos rajos de su sole lughende in mesu de sas àrbores e totu cuddos bellos frores, aiat pensadu: “Si nde li giuto a giaja mea unu matuleddu friscu, l’at a fàghere praghere meda; est galu chitzo e b’apo a arrivire semper in tempus”.

Aiat lassadu su caminu e fiat intrada in su padente in chirca de frores. E cando nd’aiat collidu unu pensaiat chi prus addae bi nde diant èssere de prus bellos e chirchende·nde semper de prus si nch’est tzacaiat in mesu de su padente.

Su lupu però fiat andadu deretu a domo de sa giaja e aiat tzocadu sa ghenna.

“E chie est?”

“Cuguddeddu Ruju so e ti bato una còtzula e un’ampulla de binu, aberi”. 

“Ispinghe sa crica – aiat aboghinadu sa giaja, - so dèbile meda e non mi nde potzo pesare.”

Su lupu aiat ispintu sa crica, sa ghenna si fiat aberta e isse fiat andadu, sena nàrrere mancu una paràula, deretu a su letu de sa giaja e si nche l’aiat mandigada.

Luego s’aiat postu su bestire suo, sa careta in conca, si nche fiat corcadu intro su letu e aiat serradu sas cortinas.

Cuguddeddu Ruju in su mentres fiat semper in chirca de frores e cando nd’aiat regortu medas, totu sos chi podiat giùghere, si fiat ammentada de sa giaja e fiat torrada a su caminu cara a sa domo.

Lòmpida a in cue s’est meravilliada chi sa ghenna esseret aberta e cando fiat intrada in s’aposentu totu li fiat partu istranu e pensaiat: “Deus meu, oe mi sento angustiada; cun totu chi isto semper cun praghere cun sa giaja”.

“Bonas dies!”, aiat aboghinadu.  Ma no aiat retzidu risposta. Tando fiat  andada acanta a su letu e aiat abertu sas cortinas; sa giaja fiat istèrrida in su letu cun sa careta chi li falaiat finas a su nare e teniat una chìgia istrana. 

“Giaja me', a ratza de origras longas chi tenes!”

“Pro t’intèndere mègius”.

“ Giaja me’, a ratza de ogros mannos chi tenes!”

“Pro ti bìdere mègius”.

“Giaja me’, a ratza de manos mannas chi tenes!”

“Pro t’afrancare mègius.”

“Però, giaja me’, a ratza de buca manna e fea chi tenes!”




“Pro ti mandigare mègius!”

Naradu custu, su lupu aiat fatu unu brincu dae su letu e aiat ingullidu a Cuguddeddu Ruju, s’iscuredda.

Luego, catzadu su fàmene, si fiat torradu a isterrujare in su letu, si nche fiat dormidu e aiat cumentzadu a surrusciare che unu porcu.

Unu catziadore chi passaiat a in antis de domo aiat pensadu: “Gia surrùsciat pagu cussa fèmina; essi chi ando a bìdere si li sutzedit carchi cosa“.

Fiat intradu in s’aposentu e comente fiat a curtzu a su letu si fiat abbistu chi bi fiat isterrujadu unu lupu.

“Ah, inoghe ses, roba de galera – aiat naradu, - e est dae tempus chi ti fia chirchende.”

Li fiat puntende su fusile, ma a pustis aiat pensadu chi su lupu podiat àere mandigadu sa giaja totu intrea e chi isse forsis la podiat galu sarvare: no l’aiat isparadu ma aiat leadu unas fòrfighes e aiat cumentzadu a abèrrere sa bentre de su lupu chi fiat dormende. Fatas duas trapadas aiat bidu apàrrere a Cuguddeddu Ruju; àteras duas trapadas e sa pitzinna nde fiat brincada a foras  aboghinende: “Ohi, ite cosa fea, ite iscuru chi fiat in sa bentre de su lupu.”

 Luego fintzas sa giaja nde fiat essida a foras galu bia mancari podiat apenas respirare. 

Cuguddeddu Ruju fiat curridu a leare unas cantas pedras pro prenare sa bentre de su lupu e cando custu si fiat ischidadu, aiat chertu brincare pro si nche fuire, ma sas pedras fiant gasi pesantes, chi fiat rutu a terra che sacu bòidu e fiat mortu.

Sos tres fiant cuntentos: su catziadore aiat iscorgiadu su lupu e si nch’aiat giutu a domo sa pedde; sa giaja aiat mandigadu sa còtzula e bufadu su binu chi l’aiat batidu Cuguddeddu Ruju e fiat torrada in salude.

E Cuguddeddu Ruju aiat pensadu: “Mai prus apo a lassare su caminu pro intrare in su padente cando sa mama mi lu proibit”.

Contant chi un’àtera die chi Cuguddeddu Ruju giughiat su pane a sa gjaja, un’àteru lupu l’aiat naradu cosa pro chi si firmaret.  Ma Cuguddeddu Ruju non si l’aiat mancu abbaidadu, aiat sighidu dereta su caminu suo e aiat natradu a sa giaja de àere agatadu su lupu, chi l’aiat dadu sas bonas dies ma si l’aiat abbaidada cun ogros malos. “Mancu male fìamus in s’istradone pùblicu, ca si nono mi diat àere mandigadu”.  “Bae e serra sa ghenna – aiat naradu sa giaja – pro chi non podat intrare”.

Colada un’iscuta su lupu aiat tzocadu  e aiat naradu: “Aberi, giaja me’, so Cuguddeddu Ruju e ti bato su pane”.

Issas però no aiant rispostu e no aiant abertu sa ghenna; su lupu fiat passadu a inghìriu de sa domo, e in fines fiat brincadu subra de sa cobertura pro isetare a Cuguddeddu Ruju chi a sero diat torrare a domo sua; tando la diat àere sighida a sa cua e a s’iscuru si la diat àere mandigada.

         Sa giaja però aiat cumpresu su chi cheriat fàghere su lupu. A in antis de domo b’aiat una pica manna. Sa giaja aiat naradu a Cuguddeddu Ruju: “Bae e lea s’istagnale, eris apo cotu sartitza e gheta s’abba in ue l’spo cota in sa pila”. 

         Cuguddeddu Ruju aiat leadu cussa abba e aiat umpridu de su totu sa pica.

Su fragu de sa sartitza fiat lòmpidu a nares de su lupu chi aiat abbaidadu a in giosso e aiat illongadu su tzugru a manera chi aiat pèrdidu s’echilìbriu e aiat cumentzadu a illiscigare; nde fiat rutu dae sa cobertura deretu a intro de sa pila manna de pedra in ue fiat afogadu.

Cuguddeddu Ruju fiat torrada a domo sua cuntenta che pasca e sena patire perunu dannu.



***








 


Sos bator musicantes de Brema

 

          Un'òmine teniat un'àinu chi pro annos e annos, sena s’istracare, aiat giutu sos sacos a mulinu; ma custu àinu oramai aiat pèrdidu sas fortzas e fiat semper prus incapatze pro su traballu. Su mere tando aiat pensadu de nde pòdere impreare sa pedde, ma s’àinu aiat cumpresu chi pro a isse s’acurtziaiant tempos malos e si nche fiat fuidu, lende su caminu de Brema: in cue, pensaiat, diat àere pòdidu sonare in sa banda tzitadina.

         Aiat fatu unu tretu de caminu, cando de repente aiat bidu unu cane de catza istèrridu in terra, a bèmidas, comente chi aeret cùrridu meda. 

         “Pro ite ti chèscias de custa manera?”, Denteslongas, aiat preguntadu s’àinu.

         “A dolu mannu meu - aiat naradu su cane, - ca so betzu e die chi passat die chi so prus dèbile e non potzo prus cùrrere che in antis; su mere mi cheriat ochire, e tando mi nche so fuidu: ma comente apo a fàghere como a mi balangiare su pane?”

         “A l’ischis ite depes fàghere? - aiat naradu s’àinu. - Deo ando a Brema e apo a fàghere de musicante in sa banda tzitadina; beni cun megus e faghe·ti atzetare fintzas tue in sa banda. Deo apo a sonare su liutu e tue sa bateria e su tumbarinu.”

Su cane si fiat postu cuntentu e ambos aiant sighidu umpare su caminu.

         No atesu meda dae in cue, aiant agatadu unu gatu sètzidu in s’oru de caminu; fiat piliritzu comente a pustis de tres dies de abba.

         “E it’est su chi t’est sutzessu, nara.”

         “E comente fatzo a istare cuntentu cando mi cheriant istrotzare? – aiat rispostu su gatu. – Sigomente so betzu, sas dentes meas sunt ispuntadas e isto semper a in segus de s’istufa rumidende in contu de istare catziende sòrighes. Sa mere mea mi cheriat atogare; est beru chi so resèssidu a mi nche fuire, ma como no isco su de fàghere: a ue potzo andare?”

         "Beni cun nois a Brema; tue nd’ischis meda de serenadas e podes divènnere unu musicante in sa banda tzitadina." 

A su gatu li fiat pràghida custa proposta e fiat andadu cun issos.

         Colada una bona iscuta sos tres caminantes fiant colados a curtzu a una corte e subra de sa ghenna b’aiat unu puddu tzichirriende cun totu sas fortzas chi teniat.

“Tzichìrrios chi traspassant su coro – aiat naradu s’àinu. – It’est su chi ti addòliat?”

         “Depo annuntziare una die bella – aiat naradu su puddu – ca cras est sa die de sa santa de sa mere; issa at sabunadu sa beste de Gesùs e la cheret fàghere asciutare; ma sigomente cras, domìniga, benint istràngios, sa mere at naradu a sa coghinera chi mi cheret mandigare a buddidu e istasero mi devent mutzare sa conca. Est pro custu chi tzichìrrio a barra posta, finas chi nde tèngio sas fortzas.”

         “Iscuru a tie, Conchiruju – aiat naradu s’àinu, - prus a prestu beni cun nois. Nois andamus a Brema e tue as a agatare carchi cosa mègius de sa morte: tenes una boghe bella e cando nos amus a pònnere a fàghere mùsica, amus a tènnere unu traballu de rispetu.”

         A su puddu li fiat pràghida custa proposta e sos bator umpare aiant sighidu su caminu.

         Ma non bi l’aiant fata a  arrivire a Brema a lughe de die e su sero fiant intrados in unu padente in ue aiant detzisu de nche barigare sa note.

         S’àinu e su cane si fiant istèrridos suta de un’àrbore manna, su gatu e su puddu subra de sas naes; su puddu a pustis fiat boladu in sa punta de s’àrbore, in ue issu si sentiat prus seguru.

         In antis de leare sonnu, aiat abbaidadu a manca e a destra e aiat bidu a tesu una lughighedda; aiat aboghinadu a sos cumpàngios suos chi non tantu a tesu dae ue istaiant issos bi deviat èssere una domo ca si bidiat una lughe.

         S’àinu aiat naradu: “Nos nde devimus pesare e nos depimus mòere, ca in custa posada istamus male meda”.

         Su cane aiat pensadu chi unos cantos ossos cun unu pagu de petza apitzigada li diant andare bene meda. E tando si fiant torrados a pònnere in caminu cara a sa lughe; la bidiant lughende e semper prus manna, fintzas chi fiant lòmpidos a una domo de bandidos totu illuminada.

         S’àinu, chi fiat su prus artu, si fiat acurtziadu a sa bentana e aiat dadu un’ograda in intro.  “E ite ses bidende Conchimùrinu?”, aiat preguntadu su puddu. Ite so bidende? - aiat rispostu s’àinu. – Una mesa aparitzada totu prena de bellas cosas de mandigare e de bìere e sos bandidos rebotende”. 

         “Est pròpiu su chi fìamus chirchende”, aiat naradu su puddu. “Emmo, emmo, bi podèremus èssere nois!”, aiat naradu s’àinu.

         Sos animales si fiant cuncordados e in fines aiant agatadu sa manera de nche catzare sos bandidos. 





         S’àinu aiat postu sas francas de innantis in sa bentana, su cane fiat pigadu in palas de s’àinu, su gatu subra de su cane e in fines su puddu subra de sa conca de su gatu. Fatu custu, aiant cumentzadu totus umpare, a unu signale, a esecutare su cuntzertu issoro: s’àinu aiat orriadu cun fragassu, su cane aiat apeddadu, su gatu aiat mauladu e su puddu aiat chichiriadu cantu prus aiat pòdidu; e totu in unu si nche fiant imbolados in s’aposentu dae sa bentana, faghende  drinire sos bidros. 

         Sos bandidos, intendende totu cussu fragassu, si fiant assustados; pensende chi fiat intrada una pantasima e si nche fiant fuidos assuconados meda a su padente. Tando sos bator amigos si fiant sètzidos a inghìriu de sa mesa, si fiant cuntentados de su chi fiat avantzadu e aiant mandigadu comente chi esserent a geunu dae bator chidas.

         Finidu de mandigare, sos bator musicantes aiant istudadu sa làntia e aiant chircadu unu logu pro dormire, cadaunu segundu sa natura sua. 

         S’àinu si fiat isterrujadu subra de sa pàgia, su cane in segus de sa ghenna, su gatu in sa tziminera a curtzu a sa chisina caente e su puddu subra de sa biga de sa cobertura. E deretu su fiant dormidos ca fiant istracos dae su biàgiu. 

         A mesu note tocada, sos bandidos aiant bidu dae a tesu chi in domo non b’aiat peruna lughe e totu pariat tranchillu, su cabubanda aiat naradu: “No amus a permìtere prus chi nos nche boghent dae domo, ca si nono peus pro issos!”, e aiat imbiadu a unu pro bìdere sa domo. 

         Custu aiat agatadu totu tranchillu, fiat andadu in coghina pro atzèndere una làntia e sigomente sos ogros istinchiddantes che carbone atzesu de su gatu li pariant de a beru carbone atzesu, aiat acurtziadu unu luminu pro leare fogu. Su gatu però no aiat cumpresu sa brulla e li fiat brincadu in cara sulende e  rafiende·lu. Su bandidu si fiat assuconadu meda e aiat chircadu de essire dae domo dae sa ghenna de segus, ma su cane chi fiat istèrridu in terra in cue l’aiat mossigadu a un’anca; e mentres su bandidu traessaiat sa corte currende a curtzu a su muntone de ledàmine, s’àinu l’aiat dadu unu carche poderosu cun sa franca de segus.

         In su mentres su puddu, chi sos tzocos l’aiant fatu pèrdere su sonnu e si fiat ischidadu, dae sa trae in ue fiat aiat ghetadu unu cucuruddù potente.      

         Su bandidu si nche fiat fuidu e comente mègius aiat pòdidu fiat torradu dae su cabubanda e l’aiat naradu: “Iscuru a mie, in sa domo b’at una brùscia mala, chi m’at suladu in cara e cun sos pòddighes longos chi tenet m’at rafiadu in cara; in s’oru de sa ghenna b’aiat un’òmine chi m’at puntu s’anca cun unu gurteddu e in sa corte fiat istèrridu unu mostru nieddu chi m’at addobbadu cun una matza, e subra de sa cobertura bi fiat su giùighe chi aboghinaiat: - Dade·mi cussu birbante! -. Cun dificultade so resèssidu a mi nche fuire”.

         Dae sa die sos bandidos non si fiant prus atrividos a s’acurtziare a sa domo, mentres chi sos bator musicantes de Brema b’istaiant gasi bene chi non si nche fiant prus andados dae in cue.       


***                     

 

 

         

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  




 




Comentaris

Entrades populars d'aquest blog

Ditzionàriu sardu de tèrmines grammaticales

Glossàriu de su cambiamentu climàticu

S'orchestra sinfònica in limba sarda