Ditzionarieddu de sotziolinguìstica
************************************************************************************
De limba e de argumentos a inghìriu de sa limba si nd'arresonat meda, a bortas a disatinu. Cantu prus sunt arraighinadas unas formas de pensare e de si espressare cun sa paràula faeddada o iscrita, tantu prus pensamus chi custos cuntzetos non podant èssere postos in duda.
Custu ditzionarieddu est fatu cun sa pretesa de dare a connòschere, in sa limba nostra, unos cantos cuntzetos, ideas fundamentales e tèrmines de ideologias linguìsticas, istòria de sa limba, diritos linguìsticos e sotziolinguìstica in generale.
Su tèrmine o locutzione est presentadu in sardu e in inglesu.
***
Achisitzione/imparu de una limba // Language acquisition/learning
Su tèrmine achisitzione definit s'aprendimentu de una limba in su mèdiu suo naturale e sotziale.
S'imparu, in càmbiu, est su protzessu de aprendimentu de una limba in unu cuntestu iscolàsticu.
Unu sardu/a chi istùdiat sa limba sarda, l'achistat o torrat a achistare, ca lu faghet in su logu in ue custa limba est nàschida e bivet; s'inglesu imbetzes l'imparat.
Unu fatore importante chi influit in s'achisitzione e in s'imparu de una limba est sa motivatzione chi tenet sa pessone e s'impreu chi nde cheret fàghere.
Afasia // Aphasia
Disturbu de su limbàgiu chi si dat pro un'alteratzione de s'emisfèriu tzerebrale deputadu a intèndere, lèghere, cumprèndere sas paràulas lèghidas o ascurtadas e a las repìtere. S'istùdiu de su bilinguismu est basadu in medas ocasiones in s'osservatzione de pessones afàsicas chi recùperant sa paràula.
Est dimustradu chi su rinfortzu visivu de una limba cun sa letura e s'iscritura ponet custa limba in positzione dominante in una pessone bilìngue.
Sos isvìtzeros bilìngue chi si recùperant dae s'afasia torrant a impreare su tedescu istandard o su frantzesu istandard in antis de sos chi faeddant su dialetu de una de custas duas limbas ca aiant impreadu sa limba istandard in forma iscrita.
In Sardigna, a chie tenet su sardu comente limba madre, si li negat su recùperu dae s'afasia in sa limba sua.
Alfabetizatzione // Teaching to read and write
Atzione, promòvida mescamente dae s'istadu, direta a insignare a lèghere e a iscrìere a totu sa populatzione.
In su 1861, annu de s'unificatzione italiana, sos analfabetas in Itàlia fiant su 74% de sa populatzione, in Sardigna su 91%.
Sa pessone analfabeta lu est in ogni limba, no importat cale; s'alfabetizatzione però est istada unilìngue, in italianu, e si in Sardigna sos analfabetas in custa limba in die de oe ant menguadu meda, sos analfabetas in sardu, limba de sa terra nostra, sunt imbetzes sa majoria de sa populatzione.
E custa est una chistione polìtica.
Alienatzione linguìstica // Linguistic alienation
Su tèrmine alienatzione est s'istadu mentale de chie est pèrdidu in custa sotziedade, de chie non tenet prus un'identidade pròpia ca l'at pèrdida o bi l'ant leada.
Chèrgio sutalineare, intre totu sas alienatziones chi procurat custa sotziedade, s'alienatzione linguìstica: situatzione derivada dae una cuntierra linguìstica longa in ue una parte de sa populatzione de unu logu determinadu podet ismentigare s'orìgine sua e ismentigare o negare s'unidade de sa limba pròpia e sa netzessidade de l'impreare e de la passare a sos fìgios.
Sa Sardigna, a dolu mannu, est un'esempru craru de una terra in ue est presente in gradu elevadu e isparghinadu s’alienatzione linguìstica.
Alinguismu // Alinguism
Est s'impoverimentu progressivu de una limba in cantu a richesa de vocàbulos; s’alinguismu pròvocat in sos faeddantes su minimamentu de paràulas impreadas a fitianu.
Est unu fenòmenu chi si dat pro su prus cando una limba s'imponet a un'àtera e sos faeddantes de sa limba minorizada si sentint paralizados in s'espressione verbale pro discunfiàntzia in sa limba pròpia, chi sunt perdende, e pro incumpetèntzia in sa limba dominante.
Custu fenòmenu de alinguismu, o impotèntzia verbale, si dat in Sardigna, tantu chi in medas biddas e tzitades esistet una decompositzione de sa limba pròpia, sa de su logu.
Alloglotu / Allòfonu // Alloglot / Allophone
Chi faeddat una limba materna o una limba pròpia diferente dae sa limba territoriale de su grupu ètnicu in ue bivet.
In Sardigna, chi tenet comente limba pròpia sa limba sarda, bi sunt e si faeddant àteras limbas, chi naramus alloglotas: su catalanu de S'Alighera, su tataresu, su gadduresu e su tabarchinu de sas ìsulas de su Sulcis.
Antinorma // Anti-normative
Positzione contrària de su totu a atzetare sa normalizatzione lessicale e grammaticale de una limba, proposta dae s'autoridade linguìstica.
Si dat pro su prus in situatziones de cuntierra linguìstica e si devet a sa subravaloratzione de su valore simbòlicu chi tenent sas caraterìsticas dialetales de una limba. Sa positzione antinorma naschet dae s'incapatzidade de pensare chi sa limba minorizada podat èssere àtera cosa chi no unu sìmbulu de identidade de unu grupu e custu impedit de valorare s'importàntzia de sas funtziones chi podet tènnere sa limba, est a nàrrere s'impreu suo in totu sos campos de s'ischire.
Sos ideòlogos de custa positzione, rapresentada in Sardigna dae tzìrculos acadèmicos bene connotos, creent in una realidade "naturale" de sa limba sena tènnere in contu sos apretos sotziales. Pro a issos sa limba est a in foras de sa sotziedade, est un'istatuedda de museu sena perunu valore comunicativu, ca tenet unos valores "superiores".
A manera cussiente o incussiente esaltant sos valores folclorìsticos de sa limba, favoressende in càmbiu s'impreu de sa limba dominante, sa chi cheret fàghere iscumpàrrere sa nostra.
Apologia linguìstica // Linguistic apology
Lode, elògiu in difesa de sa limba pròpia. Su testu podet èssere in prosa o in poesia e naschet dae sa sensibilidade de un'iscritore/a o de unu/a poeta chi s'abìgiant de su cumintzu e isvilupu de sa sostitutzione linguìstica, de sa limba issoro, chi s'est consumende "che candela de seu", narat su poeta.
“Non sias isciau”, poesia de su grandu Remundu Piras, rapresentat un'esempru craru de apologia linguìstica, trista, ma a su matessi tempus prena de una cumponente rivendicativa forte chi espressat sa boluntade de recùperu e orgòlliu de sa limba sarda.
Assimilatzione linguìstica // Linguistic assimilation
Adatamentu de sa populatzione immigrada, o de sos discendentes, a sa limba de sa sotziedade chi l'at acasagiada, acumpangiada dae s'abbandonu de sa limba sua originària.
Tocat a la distìnghere dae sa "integratzione linguìstica" (linguistic integration), chi si dat cando sa populatzione immigrada achistat sa limba furistera sena però abbandonare sa limba originària sua.
Sa majoria de sos furisteris bènnidos in Sardigna no ant assimiladu sa limba nostra e nemmancu si sunt integrados linguisticamente; ant sighidu faeddende, e imponende a nois, sa limba issoro.
Assòtziu de militàntzia linguìstica // Association of linguistic militance
Grupu de pessones aunidas pro afortiare sa lealtade linguìstica e sos cumportamentos individuales e colletivos in favore de sa limba chi defensant.
Custa genia de assòtziu, parte de sa polìtica linguìstica, est nàschida in sas comunidades cun limbas minorizadas, in cuntierras linguìsticas chi fiant produende, in sa populatzione, s'abbandonu de sa limba pròpia in favore de sa limba dominadora. Nde sunt un'esempru, intre àteros, sa “Gaelic League” in defensa de s'irlandesu, ”Omnium Cultural” in defensa de su catalanu.
Pro su chi riguardat sa limba nostra, dìamus pòdere definire comente Assòtzios de militàntzia linguìstica sos grupos chi naschent a manera ispontànea in Facebook e chi si decrarant a favore de sa limba sarda, ma medas de custos grupos sighint petzi un'idea dialetale e folclòrica de sa limba, cun bonas intentziones seguramente, ma sena peruna prospetiva e nen finalidade de comente amparare e afortiare sa limba nostra.
Autoòdiu // Self-hatred
Sentimentu de inferioridade chi tenet sa pessone chi apartenet a unu grupu linguìsticu determinadu e chi chircat de cuare sas caraterìsticas individuales suas chi no incàsciant cun sos istereotipos sotziales identifichende·si cun su grupu dominante.
A s'ispissu tenet cumportamentos intollerantes cun su grupu de orìgine e manifestat unu refudu linguìsticu cun sas pessones de su grupu chi cheret abbandonare. Si est bilìngue, at a impreare in pùblicu sa limba cun prus prestìgiu sotziale e at a riservare sa limba chi cunsìderat de prus pagu prestìgiu a s'àmbitu familiare o privadu.
Sa manera chi tenet custa pessone de si cumportare cun sa limba est sìmile a àteras maneras chi tenet de cumportamentu in diferentes aspetos de sa personalidade sua.
Resumende: si tratat de unu problema psichiàtricu.
Autoridade linguìstica // Linguistic authority
Istitutu o Acadèmia chi, pro su prestìgiu sientìficu de sos membros suos, detèrminat sa normativa linguìstica ufitziale e s'impreu curretu de sa limba.
Totu sas limbas chi ant sighidu su protzessu de normalizatzione, ant tentu un’Autoridade linguìstica chi at dadu prestìgiu a sa limba, cun normas e règulas definidas.
Custas acadèmias las ant creadas diretamente sas autoridades polìticas o sunt istadas reconnotas e amparadas. Su traballu issoro est tzentradu in sa codificatzione unitària de sas formas iscritas, e detzident cales sunt sas formas curretas e sas chi non si podent atzetare. In limbas comente s'italiana, sa frantzesa, sa catalana, sa castigliana e àteras, sa normativizatzione de sas limbas l'ant dada e ufitzializada sas acadèmias rispetivas de sas limbas.
In Sardigna finas a carchi annu a como esistiat un’istitutzione sìmile a sa descrita, chi podiat èssere su nùcleu de una Acadèmia de sa limba sarda, ma est istada abolida dae sas autoridades polìticas isulanas.
Barbarismu // Barbarism
Paràula o forma linguìstica, de orìgine furistera, isballiada rispetu a sa norma. Sos barbarismos sunt abundantes in sos faeddantes de limbas minorizadas, che sa sarda, pro s'interferèntzia linguìstica chi esèrtzitat sa limba dominante.
Un’esempru de barbarismu in sardu est s’impreu, pro esempru, de su tèrmine cuginu/a in contu de fradile e sorrastra.
Bilinguismu // Bilingualism
Connoschèntzia de duas o prus limbas e capatzidade de las pòdere impreare sena dificultade in ogni cuntestu. Est finas sinònimu de plurilinguismu.
Tocat a distìnghere su "bilinguismu individuale", cando est una pessone chi faeddat cun totu sos registros linguìsticos duas o prus limbas, dae su "bilinguismu sotziale", cando si tratat de una populatzione chi faeddat duas limbas.
Su primu significadu de su tèrmine bilinguismu est craru; su segundu in càmbiu cuat una trampa. Sa prus parte de sos bilinguismos sotziales sunt in realidade cuntierras linguìsticas, est a nàrrere: duas limbas tenent funtziones sotziales separadas, una impreada comente limba culta, s'àtera impreada in famìlia.
Sa cuntierra est dada dae sa limba dominante chi òcupat totu sos àmbitos formales: iscola, amministratzione pùblica, mèdios de comunicatzione, mentres chi sa limba minorizada òcupat sos àmbitos familiares e informales.
Sa populatzione monolìngue in sa limba pròpia, "inferiore", pro esempru sa sarda, est ispuntzonada a si fàghere bilìngue e si s'ispinta, o invasione culturale e polìtica non tzessant, su protzessu sighit finas a fàghere iscumpàrrere custa limba. S'incoragiamentu a su bilinguismu non si dat mai a sos faeddantes de sa limba dominante, no esistet retziprotzidade. No esistent duncas populatziones bilingues, sunt petzi sas pessones chi lu podent èssere.
In cantu a sa cuntierra linguìstica sardu-italianu, ischimus cale est sa limba chi tenet possibilidade de iscumpàrrere.
Bilinguismu asimètricu // Asymmetrical bilingualism
Situatzione de bilinguismu in ue su gradu de cumpetèntzia linguìstica in sas duas limbas chi una pessone connoschet no est ecuivalente.
Un'esempru de bilinguismu asimètricu si dat in sos faeddantes chi tenent una cumpetèntzia orale ebbia in sa variedade dialetale de sa prima limba issoro, ma in càmbiu tenent cumpetèntzia orale e iscrita in sa segunda limba chi connoschent, sa dominante.
Custa situatzione si dat in casos de subordinatzione linguìstica, comente podet èssere sa subordinatzione de sa limba sarda a sa limba italiana.
Bufoneria linguìstica // Humour
Esistet una relatzione, bene documentada, intre sa minorizatzione linguìstica e sa bufoneria chi custa podet generare, e chi rapresentat su signale craru de una disparidade intre limbas o intre dialetos de una matessi limba.
Pensemus a tzertos personàgios còmicos chi s’ùnica manera chi tenent de fàghere a rìere est impreende unos dialetos chi cunsìderant inferiores a àteros o una limba chi suponent de pagu prestìgiu riguardu a un’àtera.
Sa limba sarda a bortas est impreada in custa manera bufonesca.
Calcu // Loan translation, calque
Passàgiu, dae una limba a un'àtera, de unu vocàbulu, una locutzione o un'istrutura sintàtica adatados a sa limba de arrivada. Est una manera chi tenent totu sas limbas de s'arrichire in contatu cun àteras limbas, sena pèrdere sas particularidades pròpias.
Sa paràula "ferrovia", pro esempru, cumposta de "ferru" e "via" dae su latinu "via", caminu, caminu de ferru, est unu calcu chi reproduit s'istrutura de sa formatzione anàloga tedesca "Eisenbahn", derivada dae s'inglesu "railway".
Cando in càmbiu naramus e iscriimus, a dolu mannu semper prus a fitianu finas in sardu, paràulas comente "weekend", "trendy", "bipartisan" o "privacy" non semus impreende unu calcu, non semus arrichende su sardu, semus impreende un'anglitzismu innetzessàriu, ca totu custos tèrmine tenent su currispondente issoro in sardu.
E finas custu faghet mòrrere sa limba nostra.
Caos linguìsticu // Linguistic chaos
Su caos linguìsticu si dat cando no esistet peruna autoridade linguìstica deputada a regulare su sistema de sa limba.
Su contràriu de su caos linguìsticu est su controllu linguìsticu e sa normalizatzione de sa limba.
In Sardigna nos agatamus in una situatzione de caos linguìsticu ca sas autoridades polìticas e acadèmicas non si incurant de amparare sa limba pròpia de s'ìsula, antis faghent su chi podent pro buliare semper prus sas abbas.
Coinè // Koiné
Su tèrmine in orìgine designaiat sa limba greca comuna (Koiné) impreada pro su prus in s'iscritura, pro aunire sas variantes geogràficas de su grecu. Custu tèrmine designat oe in die, pro estensione, cale si siat limba comuna.
Si tratat duncas de s'istandard de una limba chi dat sa cussèntzia de comunidade linguìstica, cuntzetu chi in Sardigna non totus atzetant, e chi antis sunt in meda a peleare in contra de sa coinè sarda, ca sa limba comuna giai la tenent: s'italiana.
Colonialismu linguìsticu // Linguistic colonialism
Protzessu pro impònnere sa limba de sa metròpoli in sas colònias. A su matessi tempus inditat finas s'ideologia linguìstica chi acumpàngiat custu protzessu.
In s'època coloniale clàssica s'idea de sos linguìstas a propòsitu de sa superioridade de sa limba de sa metròpoli riguardu a sas limbas de sos paisos colonizados preparaiat su discursu ideològicu de sos polìticos annessionistas.
Su tèrmine "colonialismu linguìsticu" no est però aplicàbile a sas situatziones coloniales ebbia, dadu chi non b'at peruna diferèntzia intre sa polìtica linguìstica, pro esempru, de s'Itàlia republicana cun sa polìtica linguìstica de s'Itàlia monàrchica riguardu a sas colònias africanas.
A sa dicotomia tzivile/selvàgiu e pòpulu/tribù oe nde currispondet un'àtera: limba/dialetu.
Cumpetèntzia linguìstica // Linguistic competence
Connoschèntzia o domìniu orale o iscritu chi chie faeddat tenet de una limba. Si li narat finas "cumpetèntzia grammaticale".
Distinghimus sa cumpetèntzia passiva, o capatzidade de cumprèndere una limba, dae sa cumpetèntzia ativa, o capatzidade de si espressare in una limba.
Sa cumpetèntzia chi una pessone tenet in una limba determinada, mescamente riguardu a una segunda limba, tenet importàntzia in sa seguridade o inseguridade linguìstica de custa pessone e in sa dispositzione sua cara a sas limbas.
Cuntierra linguìstica // Linguistic conflict
Faeddare de cuntierra linguìstica est a faeddare de cuntatu linguìsticu, giai chi in una sotziedade est difìtzile chi duas limbas diferentes podant vìvere a manera armoniosa.
Semper naschent fenòmenos de impositzione de una limba subra s'àtera pro su poderiu chi tenent sos grupos sotziales chi las impreant o refudant e chi faghent de su problema linguìsticu unu sìmbulu o una ideologia.
Cussèntzia linguìstica // Linguistic consciousness
Cumplessu de elaboratziones mentales espressadas e documentadas, o implìtzitas, chi una comunidade linguìstica si bidet a issa matessi comente definida dae sa limba chi impreat.
Sa cussèntzia cumprendet duncas sas formas de pensamentu, sas motivatziones e sas atitudines chi creant sos valores de unu grupu linguìsticu determinadu.
In situatziones de minorizatzione linguìstica, comente s'agatat sa Sardigna, sa farta de cussèntzia linguìstica faghet a modu chi sa comunidade non gherret in contra de sas atuatziones chi la noghent e la discrìminant; si imbetzes si ativat sa cussèntzia, sa comunidade linguìstica s'at a opònnere e at a pòdere obligare su guvernu a cambiare sa polìtica sua de innetadura linguìstica.
Darwinismu linguìsticu // Linguistic darwinism
Nùmene cun significadu pejorativu aplicadu a sas ideologias linguìsticas chi defensant su liberalismu linguìsticu chi pretendet de lassare a sa lege de su prus forte sas limbas minorizadas, che sa sarda, e chi diant pòdere iscumpàrrere in cantu prus dèbiles.
Sos chi defensant su darwinismu linguìsticu, in nùmene de su "no interventzionismu" cuant in realidade sa finalidade ùrtima de sa positzione issoro: favorèssere sa limba dominante e atzelerare sa morte de sa limba dominada.
In Sardigna custa ideologia linguìstica est bene rapresentada.
Dàlmata // Dalmatian language
Est una limba oramai morta, ca s'ùrtimu faeddante suo, Tuone Udaina, si nch'est mortu su 10 de làmpadas de su 1898.
Sa limba dàlmata fiat una limba romànica orientale chi si faeddaiat intre s'ìsula de Krk (in italianu Veglia) e Dubrovnik, in sa costera adriàtica de sa Croàtzia.
Sas limbas non morint de morte naturale; b'at maneras meda de las ochìere o de las cumbìnchere a chi mòrgiant a manu sua.
Sa limba nostra est perìgulu de vida; si podet sarbare petzi si est amparada dae una polìtica linguìstica sèria, si sa gente sighit faeddende·la e si si impreat una norma de iscritura generale de riferimentu pro totus.
Dialetizatzione // Dialectalisation, divergence
Punna pro si diferentziare intre variedades diferentes de una limba dominada in su mentres chi sa limba dominante passat a ocupare su logu de limba comuna o istandard interdialetale.
Medas bortas est su matessi poderiu dominante chi, aplichende su ditzu latinu de "divide et impera", promovet su localismu, sa dialetizatzione e, si est netzessàriu, finas sa cuntierra intre sas diferentes variedades de una matessi limba, pro debilitare sa cussèntzia linguìstica de unu pòpulu.
Totu custu lu bidimus e lu patimus in Sardigna in ue sunt in meda sos chi atzetant comente limba comuna prus sa limba dominante, s'italiana, chi no una norma de iscritura generale comuna de sa limba dominada, sa sarda.
Diritu linguìsticu // Linguistic law
Facultade de esigire s'impreu de sa limba pròpia.
Sa Decraratzione Universale de sos Diritos Linguìsticos cumintzat afirmende custu printzìpiu: “Sos diritos linguìsticos sunt a su matessi tempus individuales e colletivos”.
In unu cuntestu plurilìngue, s'impreu ufitziale de una limba ùnica no assegurat unu tratamentu agualitàriu a sos grupos linguìsticos diferentes. Si unu servìtziu pùblicu, pro esempru s'iscola, si dat in una limba ebbia, totu sas pessones sunt tratadas de una manera idèntica, ma sas chi faeddant una limba diferente non retzint su matessi servìtziu vàlidu pro a issas.
Su dinare de sos tzitadinos de una minoria linguìstica, comente est sa sarda, contribuint a ofèrrere unu servìtziu pùblicu, pro esempru s'iscola, a una majoria, a dannu de sos diritos linguìsticos pròpios.
Discriminatzione linguìstica positiva // Positive linguistic discrimination
Polìtica de disagualidade chi cunsistet in sa distributzione de unu bene sotziale a sa parte de sa populatzione prus pagu favorèssida dae custu bene.
In s'àmbitu de sos impreos linguìsticos, sa discriminatzione positiva a favore de una limba, pro esempru de sa limba sarda, est motivada dae sa netzessidade de currègere sos disecuilìbrios oramai seculares de subordinatzione, persecutzione e discriminatzione de sa limba nostra.
Sa Carta Europea de sas Limbas Regionales o Minoritàrias adotada dae su Comitadu de sos Ministros de su Cunsìgiu d'Europa su 29 de làmpadas de su 1992, reconnoschet sa legitimidade de sa discriminatzione positiva aplicada a sas limbas minoritàrias pro arrivare a s'agualidade cun sas limbas dominadoras.
Semus galu isetende dae sa classe polìtica nostra una polìtica linguìstica chi sigat sas indicatziones de sa Carta Europea.
Disertzione linguìstica // Linguistic desertion
Abbandonu de s'impreu sotziale de sa limba pròpia pro passare a impreare sa limba dominante in unu momentu determinadu de su protzessu de sostitutzione linguìstica. Su tèrmine disertzione est sinònimu de traitoria linguìstica.
Sa disertzione linguìstica atzèlerat sa regressione, s'impoverimentu e s'abandonu de sa limba pròpia.
Diversidade linguìstica // Linguistic diversity
Coesistèntzia de limbas diferentes. In die de oe in su mundu si faeddant intre 5.000 e 6.000 limbas diferentes, ma unos cantos annos a como fiant de prus sas limbas chi si faeddaiant.
Sa polìtica linguìstica in àmbitu mundiale diat punnare pro preservare sa diversidade linguìstica de su pianeta mudende sa tendèntzia atuale de apranamentu linguìsticu a favore de s'amparu e defensa de totu sas limbas ca est unu diritu de chie las faeddat e una netzessidade pro s'umanidade.
Etnitzidade // Ethnicity
Su tèrmine derivat dae su latinu "ethnicus" e custu dae su grecu "etnos", pòpulu, ratza.
Podimus definire s’etnitzidade comente su cumplessu de cumportamentos, valores e creèntzias de unu pòpulu o natzione. Rapresentat sa continuidade culturale e colletiva de sas generatziones e si podet basare in fatores comente sa religione, su grupu sotziale e sa limba. Est su sentimentu de apartènnere a unu "nois". Sa limba est a s'ispissu una caraterìstica fundamentale pro s'identidade ètnica.
Sos sentimentos de identidade ètnica si bivent a manera personale, ma si definint sotzialmente, tenent unas raighinas istòricas fungudas e si trasmitent dae una generatzione a s'àtera.
S'etnitzidade no est semper sa supravivèntzia de una realidade culturale nàschida dae un'isulamentu culturale, sotziale o geogràficu; non si tratat de unu protzessu cunservadore, ma podet èssere su resurtadu de un'espressione de rinnovamentu e adatamentu a sa realidade sotziopolìtica contemporànea.
Funtzione sotziale de sa limba // Social funtion of language
Sa funtzione fundamentale de ogni limba est sa funtzione comunicativa chi est sa chi tenet una relatzione cun s'atividade sotziale, sa chi dat unu sentidu a sa limba, giai chi si una limba non servit pro fàghere comunicare sas pessones est una limba morta. Podimus duncas faeddare de limbas cumpletas, sas chi si impreant in totu sas atividades sotziales, e limbas partziales, impreadas petzi in una parte de sas atividades sotziales. No est sa limba "in sè" chi est cumpleta o partziale, est sa funtzione e s'impreu sotziale chi si nde faghet a la rèndere cumpleta o partziale.
Sa limba sarda podet èssere impreada in ogni àmbitu e in totu sos registros, ma in sa pràtica fitiana, a dolu mannu, est una limba partziale; tocat a cada unu de nois a li dare sa funtzione comunicativa e simbòlica chi podet e devet tènnere.
Làcana linguìstica // Linguistic border
Norma de impreu linguìsticu chi si presentat in situatziones de subordinatzione linguìstica: sos faeddantes de una limba minorizada, pro esempru sa limba sarda, no la faeddant cando intrant in cuntatu cun sos faeddantes de sa limba dominadora, s'italiana. Si creat de custa manera una làcana linguìstica chi faghet difìtzile a sos faeddantes de sa limba dominadora s'imparu e impreu de sa limba minorizada, mancari tèngiant una voluntade positiva rispetu a custa, ca a bortas su furisteri o su faeddante chi tenet comente limba pròpia sa limba dominadora e est bilìngue, est bidu comente una anomalia.
Insignamentu // Education, teaching
Atzione e efetu de insignare in unu sistema educativu. S'iscolarizatzione e s'alfabetizatzione ant agiudadu a imparare e impreare sas limbas istatales, dominadoras, e a creare su càmbiu linguìsticu de sas limbas dominadas, che sa sarda.
In sos primos trinta annos de su sèculu XX medas pedagogos ant cumpresu chi s'istùdiu in una limba diferente dae sa pròpia noghiat a s'isvilupu de sos pitzinnos e ant cundennadu s'insignamentu in un'àtera limba.
Custa teoria est servida però comente iscusa a sas autoridades istatales pro cundennare s'impreu de sas limbas minorizadas, pro esempru sa sarda, in iscola e finas in s'ambiente familiare ca faghende gasi, naraiant, sos babbos e sas mamas noghiant a s'isvilupu intelletivu de sos fìgios, chi istudiant in un'àtera limba, s'italiana.
In Sardigna, cun sa complitzidade de sa burghesia comporadora, de sos tzìrculos acadèmicos, de sa crèsia e de s'oligarchia de sos partidos polìticos italianos, tantu ant insistidu chi sardos meda, a dolu mannu issoro, b'ant crèidu.
Glotofagia // Glotophagy
Est sa finalidade ùrtima de su colonialismu linguìsticu: sa limba dominadora si màndigat sa limba prus dèbile. Custu est s'imbeniente, su destinu, si non bi ponimus remèdiu, de sa limba sarda: èssere mandigada e digerida dae sa limba italiana, cun s'agiudu de sardos meda, de sos chi: "e cale sardu impreamus", "sa limba non devet tènnere règulas", "ognunu iscriet comente li praghet", "logudoresu e campidanesu", "oramai totus faeddant s'italianu".
Requiescat in pace.
Idealizatzione cumpensatòria
Riferida a sa limba sarda est un'apologia esagerada de su sardu faeddadu, de sa bellesa e puresa de totu sos dialetos suos; est contraposta, o in cuntierra decrarada, a s'impreu de una limba sarda normativizada o iscrita.
S'idealizatzione cumpensatòria est una giustificatzione de unos cantos iscritores e intelletuales pro cumpensare su fatu chi mai ant impreadu, o ant abbandonadu, sa limba pròpia. In Sardigna sunt abundantes sos esempros de idealizatzione cumpensatòria, promòvidos dae tzertos tzìrculos acadèmicos, dae intelletuales nòdidos e dae pseudo-indipendentistas.
Imperialismu // Imperialism
Punna de un'istadu pro s'isparghidura territoriale e econòmica, pro su domìniu de àteros istados e natziones. Mancari siat unu fenòmenu mescamente econòmicu, s'imperialismu tenet finas fatores culturales e linguìsticos: faeddamus tando de imperialismu o colonialismu culturale e linguìsticu cando un'istadu pràticat una polìtica e faghet leges chi òperant e istìmulant sa subordinatzione de àteras limbas, cando chircat cun ogni mèdiu chi sa populatzione abbandonet sa limba pròpia in favore de sa limba dominadora, cando faghet de totu pro sutammìtere una limba a un'àtera.
Sa limba sarda est istada e sighit sende ogetu de imperialismu linguìsticu, de sutammissione.
Integratzione linguìstica // Linguistic integration
S’integratzione linguìstica si dat cando sa populatzione immigrada achistat sa limba furistera sena però abbandonare sa limba originària sua.
Interferèntzia linguìstica // Linguistic interference
Fenòmenu chi si dat cando una parte de su sistema de sa limba dominadora intrat, òcupat e iscòstiat elementos fònicos e lèssicales de sa limba dominada o minorizada, in una situatzione de cuntierra linguìstica. Sa comunidade linguìstica chi impreat sa limba minorizada cun su tempus achistat paràulas, fonemas e istruturas pròpias de sa limba dominadora. Custu sutzedet pro s'impositzione de custa limba in sos mèdios de comunicatzione e in s'iscola.
In Sardigna est sutzessu e sighit sutzedende custu fenòmenu. Est dovere nostru a lu firmare.
Liberalismu linguìsticu // Linguistic liberalism
Ideologia chi teorizat, in casu de cuntierra linguìstica comente sa chi tenimus in Sardigna, su no-interventzionismu in sa desigualidade intre sas duas limbas e sa defensa de su "statu quo". Pretendet duncas lassare in manos de s'evolutzione "naturale" su destinu de sa limba sutammissa.
A s'aparièntzia si presentat comente una ideologia neutrale, universalista, ma in realidade est sa defensa de su prus forte, e tenet sa finalidade ùrtima de atzelerare sa morte de sa limba dominada.
Linguitzìdiu // Linguicide
Protzessu sotziale e polìticu cun sa finalidade de otènnere sa sustitutzione linguìstica in unu logu determinadu a favore de sa limba dominadora e in contra de sa limba dominada. Custu tèrmine sutalìneat su caràtere no ispontàneu e nen naturale de custu protzessu, ma voluntàriu, pianificadu e impostu pro sa morte definitiva de una limba.
Custu protzessu est atuende in Sardigna dae annos meda; est però unu protzessu reversìbile e tocat a totus nois a lu firmare.
Lealtade linguìstica // Language loyalty
Unu faeddante de una limba tenet lealtade linguìstica cando no abbandonat s'impreu de sa limba pròpia in sa comunidade linguìstica sua e si resistet a sa sustitutzione e morte de custa, impreende·la semper e in ogni cuntestu, tratende de totu sos argumentos. Sa lealtade pròvocat su refudu de interferèntzias cun àteras limbas e sa chirca de una variedade istandard, una limba comuna, chi podat aunire totu sos faeddantes. In una situatzione de cuntierra linguìstica comente sa chi tenimus in Sardigna, una de sas funtziones de sa limba e motivu mannu pro la defensare, amparare e mantènnere, est sa de èssere signu de identidade, parte de unu movimentu polìticu chi faghet de sa lealtade linguìstica una forma de ativismu patriòticu.
Limba artifitziale // Artificial language
Espressione impreada in su sensu de limba fraigada. Totu sas limbas sunt in una tzerta manera artifitziales, ca non sunt nàschidas dae protzessos naturales (chìmicos o biològicos), ma sunt fràigos culturales creados e isvilupados dae sos òmines, in totu sos tempos e in totu sas sotziedades umanas.
In Sardigna s'espressione "limba artifitziale" l'impreant, cun disprètziu, unos cantos setores acadèmicos e tzertos intelletuales de tzilleri chi, a su matessi tempus chi idealizant sos dialetos de su sardu, sunt però in contra de ogni tipu de normalizatzione de sa limba iscrita comuna, limba artifitziale, o de plàstica narant issos.
In realidade però sunt in contra de sa limba sarda.
Limba materna // Mother tongue
Limba chi sa mama trasmitet a sos fìgios, sa prima limba chi unu imparat. Su cuntatu intre mama e fìgiu est meda importante, fundamentale in s'isvilupu de sa pessone, e est pro custu chi deo prefero a s'espressione "limba materna" sa de "limba de tita" ca est sa prima limba chi sa criadura intendet, mancari chi no la cumprendat, e l'intendet dae sa mama, chi li faeddat cun amore dende·li su late suo.
In sa sotziedade chi vivimus, cun unu multilinguismu generalizadu, sa presèntzia de vìdeos e giogos eletrònicos, fumetos, mùsica, ràdio, internet, televisione, su cuntzetu de limba materna est relativu, siat ca su pitzinnu intrat in cuntatu giai dae minoreddu cun àteras limbas, siat ca su cuntatu cun sa mama est reduidu, pro medas resones.
Sa "maternidade" de sas limbas est minimende semper prus e pro medas pitzinnos sa limba bàsica est oe, a dolu mannu, sa televisione!
Limba literària // Literary language
Tèrmine impreadu comente sinònimu de limba iscrita, limba culta, istandardizada o codificada, chi tenet duncas unu prestìgiu superiore a su restu de dialetos o variedades linguìsticas, capatze de rispòndere a totu sas netzessidades comunicativas de una limba moderna. A prus de sas funtziones de cultura, custa variedade de limba devet fatzilitare sa coesione interna, natzionale, de sa comunidade e sa diferentziatzione rispetu a sas àteras comunidades linguìsticas.
Limba minoritària // Minoritary language
Limba faeddada in unu logu de un'istadu e diferente dae sa limba ufitziale de cussu istadu. Su tèrmine minoritàriu, mancari siat unu cuntzetu cuantitativu (sa comunidade chi lu faeddat est inferiore in nùmeru a sa de sa limba magioritària) est impreadu a bortas pro minimare o annuddare sos diritos de una comunidade linguìstica.
Sa comunidade sarda, pro esempru, non tenet su diritu chi sa limba sua siat limba ufitziale in s'ammnistratzione o chi siat insignada in s'iscola.
Preferimus tando faeddare, pro sa limba sarda, de limba minorizada, pro su pagu cunsideru chi si li tenet e pro su tratamentu antidemocràticu chi si li dat.
Limba morta // Dead language
Su latinu est definidu limba morta, ma in realidade mai l'ant lassadu de faeddare: s'est trasformadu e at dadu origine a àteras limbas comente, su sardu, su catalanu, s'italianu, s'otzitanu, su rumenu etz.
In sotziolinguìstica si narat chi una limba morit cando non si faeddat prus e si nche morit a pustis de unu protzessu lentu de sustitutzione comente est sutzessu, pro esempru, a sa limba dàlmata e a àteras limbas meda.
Su matessi podet sutzèdere a sa limba sarda.
Sas limbas però non morint de morte naturale, sunt ochidas o si ochint issas etotu, si suitzidant. Tocat finas a diferentziare si sa morte pro manu sua est voluntària o est istada sugerida e favorèssida. Sa limba sarda s'agatat in un'istadu crìticu, no est in agonia ma pagu li mancat; sunt in meda a li sugerire de si ochìere e galu de prus sos chi favoressent sa morte sua. Custu protzessu de morte lenta de sa limba nostra lu podimus arrèere totu nois faeddende·la e iscriende·la ogni die e in ogni ocasione.
Limba pròpia // Native language
Limba de sa comunidade chi istat istoricamente in unu logu e at isvilupadu sa limba e sa cultura sua in cussu logu. Segundu sa Decraratzione Universale de sos Diritos Linguìsticos, non podimus cunsiderare comente pròpia de unu logu una limba petzi ca est ufitziale de s'istadu a ue apartenet cussu logu o ca est impreada comente limba amministativa o in s'insignamentu iscolàsticu, mancari siat sa limba prus faeddada.
In Sardigna duncas sa limba pròpia, sa limba istòrica, sa limba natzionale est sa sarda.
Limba sagrada // Sacred language
Limba ligada a unu cultu religiosu. In sa traditzione europea otzidentale sas limbas cunsideradas sagradas sunt istadas su latinu, su grecu e s'ebreu. In àteras culturas, su sànscritu, s'àrabu clàssicu e àteras limbas. Pro cantu riguardat s'ebreu, sa limba sagrada at tentu unu ruolu prus che importante in su mantenimentu de s'identidade natzionale e est istada sa base pro fàghere torrare a nàschere una limba chi non fiat prus faeddada dae sos ebreos, francu in sa letura de sos testos religiosos issoro, gràtzias a un'òpera, tziclòpica, de restauratzione sotziale e de normativizatzione.
Oe sa limba ebrea est una limba normale.
Limba normalizada // Normalized language
Limba chi òcupat a manera predominante totu sos àmbitos de impreu pùblicu e privadu de una comunidade linguìstica. Custu presuponet chi sos tzentros de detzisione polìtica, econòmica e linguìstica tèngiant sa sede issoro in sa matessi comunidade.
Sa Sardigna est a in foras de sos tzentros de detzisione politicos e economicos chi la riguardant, mentres chi in polìtica linguìstica chie lu podet e devet fàghere non detzìdet, o pro nàrrere mègius, at detzisu de non detzìdere.
Movimentos de colonizatzione linguìstica // Linguistic colonization movements
Istitutziones promòvidas dae sas metròpolis pro mantènnere s'influèntzia culturale e econòmica subra de sas ex-colònias o colònias. Sas printzipales sunt sa Commonwealth of Nations, promòvida dae sa Gran Bretagna, sa hispanidad, dae s'Ispagna, sa francophonie, dae sa Frantza, Comunidade dos Países de Língua Portuguesa, dae su Portugallu.
Sa polìtica linguìstica de sas metròpolis at cointzididu cun s'impositzione de sa limba sua in sas comunidades colonizadas. Sa base ideològica de custa atzione est fundamentada in s'idea chi sa limba de su colonizadore est assotziada a su progressu, mentres chi sa de su colonizadu est bida comente primitiva e inùtile pro sas netzessidades de comunicatzione. Custa idea at arraighinadu tantu bene chi est fata pròpia dae sos guvernantes de paisos colonizados e dae una parte de sa populatzione, finas dae medas indipendentistas.
E sa Sardigna nd'est un’esempru craru.
Multiculturalismu // Multiculturalism
Ideologia chi defensat una sotziedade rispetosa cun sa diversidade culturale chi esistet in sa populatzione; sa diversidade est valorada comente un'aumentu de libertade e riguardat finas s'impreu de limbas diferentes (plurilinguismu), sas pràticas religiosas e sas espressiones artìsticas.
In Sardigna sunt rispetadas sas espressiones artìsticas e sas pràticas religiosa diferentes, ma non sunt valoradas e ne amparadas sa cultura e sa limba autòctona, sa cultura e sa limba sarda.
Natzionalismu // Nationalism
Esaltatzione de sos valores natzionales, de sa natzione pròpia, de su logu in ue unu est nàschidu. Su tèrmine natzione derivat dae su latinu "natio-onis", nàschida, e tenet unu significadu linguìsticu-culturale, no amministrativu-istatale.
In sa nàschida de sos natzionalismos europeos su critèriu diferentziale chi at tentu prus fortza est istada sa limba. Sa polìtica linguìstica est semper istada cunsiderada comente inseparàbile dae sos movimentos natzionalistas finas a identificare sa nàschida de custos grupos cun sos movimentos linguìsticos chi tenent pro ideologia chertare pro sa limba e pro sa literadura pròpia, pro chi non siant sutammissas e si potzant isvilupare.
Normalizatzione linguìstica // Language planning
Pro cantu riguardat sa limba nostra, ma balet pro totu sas limbas minorizadas, est su protzessu de riorganizatzione sotziale chi cunsistet in s'ampliamentu de s'impreu de su sardu, in sos mèdios educativos, polìticos, culturales, cun custas finalidades:
1 Aumentu de sa cantidade de sos faeddantes;
2 Aumentu de sa frecuèntzia de impreu;
3 Ocupatzione de totu sos àmbitos de impreu;
4 Fatzilitare sas normas de impreu linguìsticu pro su prus in sos àmbitos in ue custu est prus defitzitàriu. S'obietivu est sa normalidade linguìstica, est a nàrrere: su sardu bidu comente limba normale.
Custu protzessu cuntenet duos aspetos inseparàbiles:
1 Su linguìsticu-culturale chi est s'adeguamentu de s'istrutura linguìstica a sas netzessidades sotziales noas (limba istandardizada e codificada);
2 Su sotziu-polìticu, chi est su cumplessu de atziones de natura polìtica pro aumentare s'impreu reale de custas possibilidades.
Normalizatzione terminològica // Terminological normalization
Est parte de sa normalizatzione linguìstica e tenet comente finalidade sa creatzione de limbàgios ispetzialìsticos, est a nàrrere su de fissare sos tèrmines pretzisos pro assegurare sa comunicatzione e sa cumprensione intre pessones chi impreant unu limbàgiu ispetzialìsticu. Dae unu puntu de vista linguìsticu sos tèrmines ispetzialìsticos si diferèntziant dae sas paràulas comunas pro èssere sintèticos, pretzisos e nèutros. Non podent èssere confusos cun perunu àteru tèrmine.
Pro esempru: totu sos ditzionàrios de meighina de totu sas limbas cuntenent mìgias de vocàbulos. In ogni paisu su limbàgiu mèdicu impreat s'ortografia, sa fonètica e sa sintassi de sa limba chi est iscritu; su vocabulàriu tenet però unas raighinas internatzionales a cumone. Unu vocabulàriu sardu ispetzìficu de meighina, pro esempru, non podet èssere un’etzetzione.
Patriotismu linguìsticu // Linguistic patriotism
Ideologia linguìstica chi cunsistet in s'identificatzione de sa limba comente sìmbulu màssimu de sa pàtria de una pessone.
Su tèrmine pàtria derivat dae su latinu "patria", est a nàrrere terra de sos babbos e mamas.
"Sa pàtria nostra est sa limba nostra" at iscritu Joan Fuster, famadu iscritore valentzianu.
************************************************************************************
De limba e de argumentos a inghìriu de sa limba si nd'arresonat meda, a bortas a disatinu. Cantu prus sunt arraighinadas unas formas de pensare e de si espressare cun sa paràula faeddada o iscrita, tantu prus pensamus chi custos cuntzetos non podant èssere postos in duda.
Custu ditzionarieddu est fatu cun sa pretesa de dare a connòschere, in sa limba nostra, unos cantos cuntzetos, ideas fundamentales e tèrmines de ideologias linguìsticas, istòria de sa limba, diritos linguìsticos e sotziolinguìstica in generale.
Su tèrmine o locutzione est presentadu in sardu e in inglesu.
***
Achisitzione/imparu de una limba // Language acquisition/learning
Su tèrmine achisitzione definit s'aprendimentu de una limba in su mèdiu suo naturale e sotziale.
S'imparu, in càmbiu, est su protzessu de aprendimentu de una limba in unu cuntestu iscolàsticu.
Unu sardu/a chi istùdiat sa limba sarda, l'achistat o torrat a achistare, ca lu faghet in su logu in ue custa limba est nàschida e bivet; s'inglesu imbetzes l'imparat.
Unu fatore importante chi influit in s'achisitzione e in s'imparu de una limba est sa motivatzione chi tenet sa pessone e s'impreu chi nde cheret fàghere.
Afasia // Aphasia
Disturbu de su limbàgiu chi si dat pro un'alteratzione de s'emisfèriu tzerebrale deputadu a intèndere, lèghere, cumprèndere sas paràulas lèghidas o ascurtadas e a las repìtere. S'istùdiu de su bilinguismu est basadu in medas ocasiones in s'osservatzione de pessones afàsicas chi recùperant sa paràula.
Est dimustradu chi su rinfortzu visivu de una limba cun sa letura e s'iscritura ponet custa limba in positzione dominante in una pessone bilìngue.
Sos isvìtzeros bilìngue chi si recùperant dae s'afasia torrant a impreare su tedescu istandard o su frantzesu istandard in antis de sos chi faeddant su dialetu de una de custas duas limbas ca aiant impreadu sa limba istandard in forma iscrita.
In Sardigna, a chie tenet su sardu comente limba madre, si li negat su recùperu dae s'afasia in sa limba sua.
Alfabetizatzione // Teaching to read and write
Atzione, promòvida mescamente dae s'istadu, direta a insignare a lèghere e a iscrìere a totu sa populatzione.
In su 1861, annu de s'unificatzione italiana, sos analfabetas in Itàlia fiant su 74% de sa populatzione, in Sardigna su 91%.
Sa pessone analfabeta lu est in ogni limba, no importat cale; s'alfabetizatzione però est istada unilìngue, in italianu, e si in Sardigna sos analfabetas in custa limba in die de oe ant menguadu meda, sos analfabetas in sardu, limba de sa terra nostra, sunt imbetzes sa majoria de sa populatzione.
E custa est una chistione polìtica.
Alienatzione linguìstica // Linguistic alienation
Su tèrmine alienatzione est s'istadu mentale de chie est pèrdidu in custa sotziedade, de chie non tenet prus un'identidade pròpia ca l'at pèrdida o bi l'ant leada.
Chèrgio sutalineare, intre totu sas alienatziones chi procurat custa sotziedade, s'alienatzione linguìstica: situatzione derivada dae una cuntierra linguìstica longa in ue una parte de sa populatzione de unu logu determinadu podet ismentigare s'orìgine sua e ismentigare o negare s'unidade de sa limba pròpia e sa netzessidade de l'impreare e de la passare a sos fìgios.
Sa Sardigna, a dolu mannu, est un'esempru craru de una terra in ue est presente in gradu elevadu e isparghinadu s’alienatzione linguìstica.
Alinguismu // Alinguism
Est s'impoverimentu progressivu de una limba in cantu a richesa de vocàbulos; s’alinguismu pròvocat in sos faeddantes su minimamentu de paràulas impreadas a fitianu.
Est unu fenòmenu chi si dat pro su prus cando una limba s'imponet a un'àtera e sos faeddantes de sa limba minorizada si sentint paralizados in s'espressione verbale pro discunfiàntzia in sa limba pròpia, chi sunt perdende, e pro incumpetèntzia in sa limba dominante.
Custu fenòmenu de alinguismu, o impotèntzia verbale, si dat in Sardigna, tantu chi in medas biddas e tzitades esistet una decompositzione de sa limba pròpia, sa de su logu.
Alloglotu / Allòfonu // Alloglot / Allophone
Chi faeddat una limba materna o una limba pròpia diferente dae sa limba territoriale de su grupu ètnicu in ue bivet.
In Sardigna, chi tenet comente limba pròpia sa limba sarda, bi sunt e si faeddant àteras limbas, chi naramus alloglotas: su catalanu de S'Alighera, su tataresu, su gadduresu e su tabarchinu de sas ìsulas de su Sulcis.
Antinorma // Anti-normative
Positzione contrària de su totu a atzetare sa normalizatzione lessicale e grammaticale de una limba, proposta dae s'autoridade linguìstica.
Si dat pro su prus in situatziones de cuntierra linguìstica e si devet a sa subravaloratzione de su valore simbòlicu chi tenent sas caraterìsticas dialetales de una limba. Sa positzione antinorma naschet dae s'incapatzidade de pensare chi sa limba minorizada podat èssere àtera cosa chi no unu sìmbulu de identidade de unu grupu e custu impedit de valorare s'importàntzia de sas funtziones chi podet tènnere sa limba, est a nàrrere s'impreu suo in totu sos campos de s'ischire.
Sos ideòlogos de custa positzione, rapresentada in Sardigna dae tzìrculos acadèmicos bene connotos, creent in una realidade "naturale" de sa limba sena tènnere in contu sos apretos sotziales. Pro a issos sa limba est a in foras de sa sotziedade, est un'istatuedda de museu sena perunu valore comunicativu, ca tenet unos valores "superiores".
A manera cussiente o incussiente esaltant sos valores folclorìsticos de sa limba, favoressende in càmbiu s'impreu de sa limba dominante, sa chi cheret fàghere iscumpàrrere sa nostra.
Apologia linguìstica // Linguistic apology
Lode, elògiu in difesa de sa limba pròpia. Su testu podet èssere in prosa o in poesia e naschet dae sa sensibilidade de un'iscritore/a o de unu/a poeta chi s'abìgiant de su cumintzu e isvilupu de sa sostitutzione linguìstica, de sa limba issoro, chi s'est consumende "che candela de seu", narat su poeta.
“Non sias isciau”, poesia de su grandu Remundu Piras, rapresentat un'esempru craru de apologia linguìstica, trista, ma a su matessi tempus prena de una cumponente rivendicativa forte chi espressat sa boluntade de recùperu e orgòlliu de sa limba sarda.
Assimilatzione linguìstica // Linguistic assimilation
Adatamentu de sa populatzione immigrada, o de sos discendentes, a sa limba de sa sotziedade chi l'at acasagiada, acumpangiada dae s'abbandonu de sa limba sua originària.
Tocat a la distìnghere dae sa "integratzione linguìstica" (linguistic integration), chi si dat cando sa populatzione immigrada achistat sa limba furistera sena però abbandonare sa limba originària sua.
Sa majoria de sos furisteris bènnidos in Sardigna no ant assimiladu sa limba nostra e nemmancu si sunt integrados linguisticamente; ant sighidu faeddende, e imponende a nois, sa limba issoro.
Assòtziu de militàntzia linguìstica // Association of linguistic militance
Grupu de pessones aunidas pro afortiare sa lealtade linguìstica e sos cumportamentos individuales e colletivos in favore de sa limba chi defensant.
Custa genia de assòtziu, parte de sa polìtica linguìstica, est nàschida in sas comunidades cun limbas minorizadas, in cuntierras linguìsticas chi fiant produende, in sa populatzione, s'abbandonu de sa limba pròpia in favore de sa limba dominadora. Nde sunt un'esempru, intre àteros, sa “Gaelic League” in defensa de s'irlandesu, ”Omnium Cultural” in defensa de su catalanu.
Pro su chi riguardat sa limba nostra, dìamus pòdere definire comente Assòtzios de militàntzia linguìstica sos grupos chi naschent a manera ispontànea in Facebook e chi si decrarant a favore de sa limba sarda, ma medas de custos grupos sighint petzi un'idea dialetale e folclòrica de sa limba, cun bonas intentziones seguramente, ma sena peruna prospetiva e nen finalidade de comente amparare e afortiare sa limba nostra.
Autoòdiu // Self-hatred
Sentimentu de inferioridade chi tenet sa pessone chi apartenet a unu grupu linguìsticu determinadu e chi chircat de cuare sas caraterìsticas individuales suas chi no incàsciant cun sos istereotipos sotziales identifichende·si cun su grupu dominante.
A s'ispissu tenet cumportamentos intollerantes cun su grupu de orìgine e manifestat unu refudu linguìsticu cun sas pessones de su grupu chi cheret abbandonare. Si est bilìngue, at a impreare in pùblicu sa limba cun prus prestìgiu sotziale e at a riservare sa limba chi cunsìderat de prus pagu prestìgiu a s'àmbitu familiare o privadu.
Sa manera chi tenet custa pessone de si cumportare cun sa limba est sìmile a àteras maneras chi tenet de cumportamentu in diferentes aspetos de sa personalidade sua.
Resumende: si tratat de unu problema psichiàtricu.
Autoridade linguìstica // Linguistic authority
Istitutu o Acadèmia chi, pro su prestìgiu sientìficu de sos membros suos, detèrminat sa normativa linguìstica ufitziale e s'impreu curretu de sa limba.
Totu sas limbas chi ant sighidu su protzessu de normalizatzione, ant tentu un’Autoridade linguìstica chi at dadu prestìgiu a sa limba, cun normas e règulas definidas.
Custas acadèmias las ant creadas diretamente sas autoridades polìticas o sunt istadas reconnotas e amparadas. Su traballu issoro est tzentradu in sa codificatzione unitària de sas formas iscritas, e detzident cales sunt sas formas curretas e sas chi non si podent atzetare. In limbas comente s'italiana, sa frantzesa, sa catalana, sa castigliana e àteras, sa normativizatzione de sas limbas l'ant dada e ufitzializada sas acadèmias rispetivas de sas limbas.
In Sardigna finas a carchi annu a como esistiat un’istitutzione sìmile a sa descrita, chi podiat èssere su nùcleu de una Acadèmia de sa limba sarda, ma est istada abolida dae sas autoridades polìticas isulanas.
Barbarismu // Barbarism
Paràula o forma linguìstica, de orìgine furistera, isballiada rispetu a sa norma. Sos barbarismos sunt abundantes in sos faeddantes de limbas minorizadas, che sa sarda, pro s'interferèntzia linguìstica chi esèrtzitat sa limba dominante.
Un’esempru de barbarismu in sardu est s’impreu, pro esempru, de su tèrmine cuginu/a in contu de fradile e sorrastra.
Bilinguismu // Bilingualism
Connoschèntzia de duas o prus limbas e capatzidade de las pòdere impreare sena dificultade in ogni cuntestu. Est finas sinònimu de plurilinguismu.
Tocat a distìnghere su "bilinguismu individuale", cando est una pessone chi faeddat cun totu sos registros linguìsticos duas o prus limbas, dae su "bilinguismu sotziale", cando si tratat de una populatzione chi faeddat duas limbas.
Su primu significadu de su tèrmine bilinguismu est craru; su segundu in càmbiu cuat una trampa. Sa prus parte de sos bilinguismos sotziales sunt in realidade cuntierras linguìsticas, est a nàrrere: duas limbas tenent funtziones sotziales separadas, una impreada comente limba culta, s'àtera impreada in famìlia.
Sa cuntierra est dada dae sa limba dominante chi òcupat totu sos àmbitos formales: iscola, amministratzione pùblica, mèdios de comunicatzione, mentres chi sa limba minorizada òcupat sos àmbitos familiares e informales.
Sa populatzione monolìngue in sa limba pròpia, "inferiore", pro esempru sa sarda, est ispuntzonada a si fàghere bilìngue e si s'ispinta, o invasione culturale e polìtica non tzessant, su protzessu sighit finas a fàghere iscumpàrrere custa limba. S'incoragiamentu a su bilinguismu non si dat mai a sos faeddantes de sa limba dominante, no esistet retziprotzidade. No esistent duncas populatziones bilingues, sunt petzi sas pessones chi lu podent èssere.
In cantu a sa cuntierra linguìstica sardu-italianu, ischimus cale est sa limba chi tenet possibilidade de iscumpàrrere.
Bilinguismu asimètricu // Asymmetrical bilingualism
Situatzione de bilinguismu in ue su gradu de cumpetèntzia linguìstica in sas duas limbas chi una pessone connoschet no est ecuivalente.
Un'esempru de bilinguismu asimètricu si dat in sos faeddantes chi tenent una cumpetèntzia orale ebbia in sa variedade dialetale de sa prima limba issoro, ma in càmbiu tenent cumpetèntzia orale e iscrita in sa segunda limba chi connoschent, sa dominante.
Custa situatzione si dat in casos de subordinatzione linguìstica, comente podet èssere sa subordinatzione de sa limba sarda a sa limba italiana.
Bufoneria linguìstica // Humour
Esistet una relatzione, bene documentada, intre sa minorizatzione linguìstica e sa bufoneria chi custa podet generare, e chi rapresentat su signale craru de una disparidade intre limbas o intre dialetos de una matessi limba.
Pensemus a tzertos personàgios còmicos chi s’ùnica manera chi tenent de fàghere a rìere est impreende unos dialetos chi cunsìderant inferiores a àteros o una limba chi suponent de pagu prestìgiu riguardu a un’àtera.
Sa limba sarda a bortas est impreada in custa manera bufonesca.
Calcu // Loan translation, calque
Passàgiu, dae una limba a un'àtera, de unu vocàbulu, una locutzione o un'istrutura sintàtica adatados a sa limba de arrivada. Est una manera chi tenent totu sas limbas de s'arrichire in contatu cun àteras limbas, sena pèrdere sas particularidades pròpias.
Sa paràula "ferrovia", pro esempru, cumposta de "ferru" e "via" dae su latinu "via", caminu, caminu de ferru, est unu calcu chi reproduit s'istrutura de sa formatzione anàloga tedesca "Eisenbahn", derivada dae s'inglesu "railway".
Cando in càmbiu naramus e iscriimus, a dolu mannu semper prus a fitianu finas in sardu, paràulas comente "weekend", "trendy", "bipartisan" o "privacy" non semus impreende unu calcu, non semus arrichende su sardu, semus impreende un'anglitzismu innetzessàriu, ca totu custos tèrmine tenent su currispondente issoro in sardu.
E finas custu faghet mòrrere sa limba nostra.
Caos linguìsticu // Linguistic chaos
Su caos linguìsticu si dat cando no esistet peruna autoridade linguìstica deputada a regulare su sistema de sa limba.
Su contràriu de su caos linguìsticu est su controllu linguìsticu e sa normalizatzione de sa limba.
In Sardigna nos agatamus in una situatzione de caos linguìsticu ca sas autoridades polìticas e acadèmicas non si incurant de amparare sa limba pròpia de s'ìsula, antis faghent su chi podent pro buliare semper prus sas abbas.
Coinè // Koiné
Su tèrmine in orìgine designaiat sa limba greca comuna (Koiné) impreada pro su prus in s'iscritura, pro aunire sas variantes geogràficas de su grecu. Custu tèrmine designat oe in die, pro estensione, cale si siat limba comuna.
Si tratat duncas de s'istandard de una limba chi dat sa cussèntzia de comunidade linguìstica, cuntzetu chi in Sardigna non totus atzetant, e chi antis sunt in meda a peleare in contra de sa coinè sarda, ca sa limba comuna giai la tenent: s'italiana.
Colonialismu linguìsticu // Linguistic colonialism
Protzessu pro impònnere sa limba de sa metròpoli in sas colònias. A su matessi tempus inditat finas s'ideologia linguìstica chi acumpàngiat custu protzessu.
In s'època coloniale clàssica s'idea de sos linguìstas a propòsitu de sa superioridade de sa limba de sa metròpoli riguardu a sas limbas de sos paisos colonizados preparaiat su discursu ideològicu de sos polìticos annessionistas.
Su tèrmine "colonialismu linguìsticu" no est però aplicàbile a sas situatziones coloniales ebbia, dadu chi non b'at peruna diferèntzia intre sa polìtica linguìstica, pro esempru, de s'Itàlia republicana cun sa polìtica linguìstica de s'Itàlia monàrchica riguardu a sas colònias africanas.
A sa dicotomia tzivile/selvàgiu e pòpulu/tribù oe nde currispondet un'àtera: limba/dialetu.
Cumpetèntzia linguìstica // Linguistic competence
Connoschèntzia o domìniu orale o iscritu chi chie faeddat tenet de una limba. Si li narat finas "cumpetèntzia grammaticale".
Distinghimus sa cumpetèntzia passiva, o capatzidade de cumprèndere una limba, dae sa cumpetèntzia ativa, o capatzidade de si espressare in una limba.
Sa cumpetèntzia chi una pessone tenet in una limba determinada, mescamente riguardu a una segunda limba, tenet importàntzia in sa seguridade o inseguridade linguìstica de custa pessone e in sa dispositzione sua cara a sas limbas.
Cuntierra linguìstica // Linguistic conflict
Faeddare de cuntierra linguìstica est a faeddare de cuntatu linguìsticu, giai chi in una sotziedade est difìtzile chi duas limbas diferentes podant vìvere a manera armoniosa.
Semper naschent fenòmenos de impositzione de una limba subra s'àtera pro su poderiu chi tenent sos grupos sotziales chi las impreant o refudant e chi faghent de su problema linguìsticu unu sìmbulu o una ideologia.
Cussèntzia linguìstica // Linguistic consciousness
Cumplessu de elaboratziones mentales espressadas e documentadas, o implìtzitas, chi una comunidade linguìstica si bidet a issa matessi comente definida dae sa limba chi impreat.
Sa cussèntzia cumprendet duncas sas formas de pensamentu, sas motivatziones e sas atitudines chi creant sos valores de unu grupu linguìsticu determinadu.
In situatziones de minorizatzione linguìstica, comente s'agatat sa Sardigna, sa farta de cussèntzia linguìstica faghet a modu chi sa comunidade non gherret in contra de sas atuatziones chi la noghent e la discrìminant; si imbetzes si ativat sa cussèntzia, sa comunidade linguìstica s'at a opònnere e at a pòdere obligare su guvernu a cambiare sa polìtica sua de innetadura linguìstica.
Darwinismu linguìsticu // Linguistic darwinism
Nùmene cun significadu pejorativu aplicadu a sas ideologias linguìsticas chi defensant su liberalismu linguìsticu chi pretendet de lassare a sa lege de su prus forte sas limbas minorizadas, che sa sarda, e chi diant pòdere iscumpàrrere in cantu prus dèbiles.
Sos chi defensant su darwinismu linguìsticu, in nùmene de su "no interventzionismu" cuant in realidade sa finalidade ùrtima de sa positzione issoro: favorèssere sa limba dominante e atzelerare sa morte de sa limba dominada.
In Sardigna custa ideologia linguìstica est bene rapresentada.
Dàlmata // Dalmatian language
Est una limba oramai morta, ca s'ùrtimu faeddante suo, Tuone Udaina, si nch'est mortu su 10 de làmpadas de su 1898.
Sa limba dàlmata fiat una limba romànica orientale chi si faeddaiat intre s'ìsula de Krk (in italianu Veglia) e Dubrovnik, in sa costera adriàtica de sa Croàtzia.
Sas limbas non morint de morte naturale; b'at maneras meda de las ochìere o de las cumbìnchere a chi mòrgiant a manu sua.
Sa limba nostra est perìgulu de vida; si podet sarbare petzi si est amparada dae una polìtica linguìstica sèria, si sa gente sighit faeddende·la e si si impreat una norma de iscritura generale de riferimentu pro totus.
Dialetizatzione // Dialectalisation, divergence
Punna pro si diferentziare intre variedades diferentes de una limba dominada in su mentres chi sa limba dominante passat a ocupare su logu de limba comuna o istandard interdialetale.
Medas bortas est su matessi poderiu dominante chi, aplichende su ditzu latinu de "divide et impera", promovet su localismu, sa dialetizatzione e, si est netzessàriu, finas sa cuntierra intre sas diferentes variedades de una matessi limba, pro debilitare sa cussèntzia linguìstica de unu pòpulu.
Totu custu lu bidimus e lu patimus in Sardigna in ue sunt in meda sos chi atzetant comente limba comuna prus sa limba dominante, s'italiana, chi no una norma de iscritura generale comuna de sa limba dominada, sa sarda.
Diritu linguìsticu // Linguistic law
Facultade de esigire s'impreu de sa limba pròpia.
Sa Decraratzione Universale de sos Diritos Linguìsticos cumintzat afirmende custu printzìpiu: “Sos diritos linguìsticos sunt a su matessi tempus individuales e colletivos”.
In unu cuntestu plurilìngue, s'impreu ufitziale de una limba ùnica no assegurat unu tratamentu agualitàriu a sos grupos linguìsticos diferentes. Si unu servìtziu pùblicu, pro esempru s'iscola, si dat in una limba ebbia, totu sas pessones sunt tratadas de una manera idèntica, ma sas chi faeddant una limba diferente non retzint su matessi servìtziu vàlidu pro a issas.
Su dinare de sos tzitadinos de una minoria linguìstica, comente est sa sarda, contribuint a ofèrrere unu servìtziu pùblicu, pro esempru s'iscola, a una majoria, a dannu de sos diritos linguìsticos pròpios.
Discriminatzione linguìstica positiva // Positive linguistic discrimination
Polìtica de disagualidade chi cunsistet in sa distributzione de unu bene sotziale a sa parte de sa populatzione prus pagu favorèssida dae custu bene.
In s'àmbitu de sos impreos linguìsticos, sa discriminatzione positiva a favore de una limba, pro esempru de sa limba sarda, est motivada dae sa netzessidade de currègere sos disecuilìbrios oramai seculares de subordinatzione, persecutzione e discriminatzione de sa limba nostra.
Sa Carta Europea de sas Limbas Regionales o Minoritàrias adotada dae su Comitadu de sos Ministros de su Cunsìgiu d'Europa su 29 de làmpadas de su 1992, reconnoschet sa legitimidade de sa discriminatzione positiva aplicada a sas limbas minoritàrias pro arrivare a s'agualidade cun sas limbas dominadoras.
Semus galu isetende dae sa classe polìtica nostra una polìtica linguìstica chi sigat sas indicatziones de sa Carta Europea.
Disertzione linguìstica // Linguistic desertion
Abbandonu de s'impreu sotziale de sa limba pròpia pro passare a impreare sa limba dominante in unu momentu determinadu de su protzessu de sostitutzione linguìstica. Su tèrmine disertzione est sinònimu de traitoria linguìstica.
Sa disertzione linguìstica atzèlerat sa regressione, s'impoverimentu e s'abandonu de sa limba pròpia.
Diversidade linguìstica // Linguistic diversity
Coesistèntzia de limbas diferentes. In die de oe in su mundu si faeddant intre 5.000 e 6.000 limbas diferentes, ma unos cantos annos a como fiant de prus sas limbas chi si faeddaiant.
Sa polìtica linguìstica in àmbitu mundiale diat punnare pro preservare sa diversidade linguìstica de su pianeta mudende sa tendèntzia atuale de apranamentu linguìsticu a favore de s'amparu e defensa de totu sas limbas ca est unu diritu de chie las faeddat e una netzessidade pro s'umanidade.
Etnitzidade // Ethnicity
Su tèrmine derivat dae su latinu "ethnicus" e custu dae su grecu "etnos", pòpulu, ratza.
Podimus definire s’etnitzidade comente su cumplessu de cumportamentos, valores e creèntzias de unu pòpulu o natzione. Rapresentat sa continuidade culturale e colletiva de sas generatziones e si podet basare in fatores comente sa religione, su grupu sotziale e sa limba. Est su sentimentu de apartènnere a unu "nois". Sa limba est a s'ispissu una caraterìstica fundamentale pro s'identidade ètnica.
Sos sentimentos de identidade ètnica si bivent a manera personale, ma si definint sotzialmente, tenent unas raighinas istòricas fungudas e si trasmitent dae una generatzione a s'àtera.
S'etnitzidade no est semper sa supravivèntzia de una realidade culturale nàschida dae un'isulamentu culturale, sotziale o geogràficu; non si tratat de unu protzessu cunservadore, ma podet èssere su resurtadu de un'espressione de rinnovamentu e adatamentu a sa realidade sotziopolìtica contemporànea.
Funtzione sotziale de sa limba // Social funtion of language
Sa funtzione fundamentale de ogni limba est sa funtzione comunicativa chi est sa chi tenet una relatzione cun s'atividade sotziale, sa chi dat unu sentidu a sa limba, giai chi si una limba non servit pro fàghere comunicare sas pessones est una limba morta. Podimus duncas faeddare de limbas cumpletas, sas chi si impreant in totu sas atividades sotziales, e limbas partziales, impreadas petzi in una parte de sas atividades sotziales. No est sa limba "in sè" chi est cumpleta o partziale, est sa funtzione e s'impreu sotziale chi si nde faghet a la rèndere cumpleta o partziale.
Sa limba sarda podet èssere impreada in ogni àmbitu e in totu sos registros, ma in sa pràtica fitiana, a dolu mannu, est una limba partziale; tocat a cada unu de nois a li dare sa funtzione comunicativa e simbòlica chi podet e devet tènnere.
Làcana linguìstica // Linguistic border
Norma de impreu linguìsticu chi si presentat in situatziones de subordinatzione linguìstica: sos faeddantes de una limba minorizada, pro esempru sa limba sarda, no la faeddant cando intrant in cuntatu cun sos faeddantes de sa limba dominadora, s'italiana. Si creat de custa manera una làcana linguìstica chi faghet difìtzile a sos faeddantes de sa limba dominadora s'imparu e impreu de sa limba minorizada, mancari tèngiant una voluntade positiva rispetu a custa, ca a bortas su furisteri o su faeddante chi tenet comente limba pròpia sa limba dominadora e est bilìngue, est bidu comente una anomalia.
Insignamentu // Education, teaching
Atzione e efetu de insignare in unu sistema educativu. S'iscolarizatzione e s'alfabetizatzione ant agiudadu a imparare e impreare sas limbas istatales, dominadoras, e a creare su càmbiu linguìsticu de sas limbas dominadas, che sa sarda.
In sos primos trinta annos de su sèculu XX medas pedagogos ant cumpresu chi s'istùdiu in una limba diferente dae sa pròpia noghiat a s'isvilupu de sos pitzinnos e ant cundennadu s'insignamentu in un'àtera limba.
Custa teoria est servida però comente iscusa a sas autoridades istatales pro cundennare s'impreu de sas limbas minorizadas, pro esempru sa sarda, in iscola e finas in s'ambiente familiare ca faghende gasi, naraiant, sos babbos e sas mamas noghiant a s'isvilupu intelletivu de sos fìgios, chi istudiant in un'àtera limba, s'italiana.
In Sardigna, cun sa complitzidade de sa burghesia comporadora, de sos tzìrculos acadèmicos, de sa crèsia e de s'oligarchia de sos partidos polìticos italianos, tantu ant insistidu chi sardos meda, a dolu mannu issoro, b'ant crèidu.
Glotofagia // Glotophagy
Est sa finalidade ùrtima de su colonialismu linguìsticu: sa limba dominadora si màndigat sa limba prus dèbile. Custu est s'imbeniente, su destinu, si non bi ponimus remèdiu, de sa limba sarda: èssere mandigada e digerida dae sa limba italiana, cun s'agiudu de sardos meda, de sos chi: "e cale sardu impreamus", "sa limba non devet tènnere règulas", "ognunu iscriet comente li praghet", "logudoresu e campidanesu", "oramai totus faeddant s'italianu".
Requiescat in pace.
Idealizatzione cumpensatòria
Riferida a sa limba sarda est un'apologia esagerada de su sardu faeddadu, de sa bellesa e puresa de totu sos dialetos suos; est contraposta, o in cuntierra decrarada, a s'impreu de una limba sarda normativizada o iscrita.
S'idealizatzione cumpensatòria est una giustificatzione de unos cantos iscritores e intelletuales pro cumpensare su fatu chi mai ant impreadu, o ant abbandonadu, sa limba pròpia. In Sardigna sunt abundantes sos esempros de idealizatzione cumpensatòria, promòvidos dae tzertos tzìrculos acadèmicos, dae intelletuales nòdidos e dae pseudo-indipendentistas.
Imperialismu // Imperialism
Punna de un'istadu pro s'isparghidura territoriale e econòmica, pro su domìniu de àteros istados e natziones. Mancari siat unu fenòmenu mescamente econòmicu, s'imperialismu tenet finas fatores culturales e linguìsticos: faeddamus tando de imperialismu o colonialismu culturale e linguìsticu cando un'istadu pràticat una polìtica e faghet leges chi òperant e istìmulant sa subordinatzione de àteras limbas, cando chircat cun ogni mèdiu chi sa populatzione abbandonet sa limba pròpia in favore de sa limba dominadora, cando faghet de totu pro sutammìtere una limba a un'àtera.
Sa limba sarda est istada e sighit sende ogetu de imperialismu linguìsticu, de sutammissione.
Integratzione linguìstica // Linguistic integration
S’integratzione linguìstica si dat cando sa populatzione immigrada achistat sa limba furistera sena però abbandonare sa limba originària sua.
Interferèntzia linguìstica // Linguistic interference
Fenòmenu chi si dat cando una parte de su sistema de sa limba dominadora intrat, òcupat e iscòstiat elementos fònicos e lèssicales de sa limba dominada o minorizada, in una situatzione de cuntierra linguìstica. Sa comunidade linguìstica chi impreat sa limba minorizada cun su tempus achistat paràulas, fonemas e istruturas pròpias de sa limba dominadora. Custu sutzedet pro s'impositzione de custa limba in sos mèdios de comunicatzione e in s'iscola.
In Sardigna est sutzessu e sighit sutzedende custu fenòmenu. Est dovere nostru a lu firmare.
Liberalismu linguìsticu // Linguistic liberalism
Ideologia chi teorizat, in casu de cuntierra linguìstica comente sa chi tenimus in Sardigna, su no-interventzionismu in sa desigualidade intre sas duas limbas e sa defensa de su "statu quo". Pretendet duncas lassare in manos de s'evolutzione "naturale" su destinu de sa limba sutammissa.
A s'aparièntzia si presentat comente una ideologia neutrale, universalista, ma in realidade est sa defensa de su prus forte, e tenet sa finalidade ùrtima de atzelerare sa morte de sa limba dominada.
Linguitzìdiu // Linguicide
Protzessu sotziale e polìticu cun sa finalidade de otènnere sa sustitutzione linguìstica in unu logu determinadu a favore de sa limba dominadora e in contra de sa limba dominada. Custu tèrmine sutalìneat su caràtere no ispontàneu e nen naturale de custu protzessu, ma voluntàriu, pianificadu e impostu pro sa morte definitiva de una limba.
Custu protzessu est atuende in Sardigna dae annos meda; est però unu protzessu reversìbile e tocat a totus nois a lu firmare.
Lealtade linguìstica // Language loyalty
Unu faeddante de una limba tenet lealtade linguìstica cando no abbandonat s'impreu de sa limba pròpia in sa comunidade linguìstica sua e si resistet a sa sustitutzione e morte de custa, impreende·la semper e in ogni cuntestu, tratende de totu sos argumentos. Sa lealtade pròvocat su refudu de interferèntzias cun àteras limbas e sa chirca de una variedade istandard, una limba comuna, chi podat aunire totu sos faeddantes. In una situatzione de cuntierra linguìstica comente sa chi tenimus in Sardigna, una de sas funtziones de sa limba e motivu mannu pro la defensare, amparare e mantènnere, est sa de èssere signu de identidade, parte de unu movimentu polìticu chi faghet de sa lealtade linguìstica una forma de ativismu patriòticu.
Limba artifitziale // Artificial language
Espressione impreada in su sensu de limba fraigada. Totu sas limbas sunt in una tzerta manera artifitziales, ca non sunt nàschidas dae protzessos naturales (chìmicos o biològicos), ma sunt fràigos culturales creados e isvilupados dae sos òmines, in totu sos tempos e in totu sas sotziedades umanas.
In Sardigna s'espressione "limba artifitziale" l'impreant, cun disprètziu, unos cantos setores acadèmicos e tzertos intelletuales de tzilleri chi, a su matessi tempus chi idealizant sos dialetos de su sardu, sunt però in contra de ogni tipu de normalizatzione de sa limba iscrita comuna, limba artifitziale, o de plàstica narant issos.
In realidade però sunt in contra de sa limba sarda.
Limba materna // Mother tongue
Limba chi sa mama trasmitet a sos fìgios, sa prima limba chi unu imparat. Su cuntatu intre mama e fìgiu est meda importante, fundamentale in s'isvilupu de sa pessone, e est pro custu chi deo prefero a s'espressione "limba materna" sa de "limba de tita" ca est sa prima limba chi sa criadura intendet, mancari chi no la cumprendat, e l'intendet dae sa mama, chi li faeddat cun amore dende·li su late suo.
In sa sotziedade chi vivimus, cun unu multilinguismu generalizadu, sa presèntzia de vìdeos e giogos eletrònicos, fumetos, mùsica, ràdio, internet, televisione, su cuntzetu de limba materna est relativu, siat ca su pitzinnu intrat in cuntatu giai dae minoreddu cun àteras limbas, siat ca su cuntatu cun sa mama est reduidu, pro medas resones.
Sa "maternidade" de sas limbas est minimende semper prus e pro medas pitzinnos sa limba bàsica est oe, a dolu mannu, sa televisione!
Limba literària // Literary language
Tèrmine impreadu comente sinònimu de limba iscrita, limba culta, istandardizada o codificada, chi tenet duncas unu prestìgiu superiore a su restu de dialetos o variedades linguìsticas, capatze de rispòndere a totu sas netzessidades comunicativas de una limba moderna. A prus de sas funtziones de cultura, custa variedade de limba devet fatzilitare sa coesione interna, natzionale, de sa comunidade e sa diferentziatzione rispetu a sas àteras comunidades linguìsticas.
Limba minoritària // Minoritary language
Limba faeddada in unu logu de un'istadu e diferente dae sa limba ufitziale de cussu istadu. Su tèrmine minoritàriu, mancari siat unu cuntzetu cuantitativu (sa comunidade chi lu faeddat est inferiore in nùmeru a sa de sa limba magioritària) est impreadu a bortas pro minimare o annuddare sos diritos de una comunidade linguìstica.
Sa comunidade sarda, pro esempru, non tenet su diritu chi sa limba sua siat limba ufitziale in s'ammnistratzione o chi siat insignada in s'iscola.
Preferimus tando faeddare, pro sa limba sarda, de limba minorizada, pro su pagu cunsideru chi si li tenet e pro su tratamentu antidemocràticu chi si li dat.
Limba morta // Dead language
Su latinu est definidu limba morta, ma in realidade mai l'ant lassadu de faeddare: s'est trasformadu e at dadu origine a àteras limbas comente, su sardu, su catalanu, s'italianu, s'otzitanu, su rumenu etz.
In sotziolinguìstica si narat chi una limba morit cando non si faeddat prus e si nche morit a pustis de unu protzessu lentu de sustitutzione comente est sutzessu, pro esempru, a sa limba dàlmata e a àteras limbas meda.
Su matessi podet sutzèdere a sa limba sarda.
Sas limbas però non morint de morte naturale, sunt ochidas o si ochint issas etotu, si suitzidant. Tocat finas a diferentziare si sa morte pro manu sua est voluntària o est istada sugerida e favorèssida. Sa limba sarda s'agatat in un'istadu crìticu, no est in agonia ma pagu li mancat; sunt in meda a li sugerire de si ochìere e galu de prus sos chi favoressent sa morte sua. Custu protzessu de morte lenta de sa limba nostra lu podimus arrèere totu nois faeddende·la e iscriende·la ogni die e in ogni ocasione.
Limba pròpia // Native language
Limba de sa comunidade chi istat istoricamente in unu logu e at isvilupadu sa limba e sa cultura sua in cussu logu. Segundu sa Decraratzione Universale de sos Diritos Linguìsticos, non podimus cunsiderare comente pròpia de unu logu una limba petzi ca est ufitziale de s'istadu a ue apartenet cussu logu o ca est impreada comente limba amministativa o in s'insignamentu iscolàsticu, mancari siat sa limba prus faeddada.
In Sardigna duncas sa limba pròpia, sa limba istòrica, sa limba natzionale est sa sarda.
Limba sagrada // Sacred language
Limba ligada a unu cultu religiosu. In sa traditzione europea otzidentale sas limbas cunsideradas sagradas sunt istadas su latinu, su grecu e s'ebreu. In àteras culturas, su sànscritu, s'àrabu clàssicu e àteras limbas. Pro cantu riguardat s'ebreu, sa limba sagrada at tentu unu ruolu prus che importante in su mantenimentu de s'identidade natzionale e est istada sa base pro fàghere torrare a nàschere una limba chi non fiat prus faeddada dae sos ebreos, francu in sa letura de sos testos religiosos issoro, gràtzias a un'òpera, tziclòpica, de restauratzione sotziale e de normativizatzione.
Oe sa limba ebrea est una limba normale.
Limba normalizada // Normalized language
Limba chi òcupat a manera predominante totu sos àmbitos de impreu pùblicu e privadu de una comunidade linguìstica. Custu presuponet chi sos tzentros de detzisione polìtica, econòmica e linguìstica tèngiant sa sede issoro in sa matessi comunidade.
Sa Sardigna est a in foras de sos tzentros de detzisione politicos e economicos chi la riguardant, mentres chi in polìtica linguìstica chie lu podet e devet fàghere non detzìdet, o pro nàrrere mègius, at detzisu de non detzìdere.
Movimentos de colonizatzione linguìstica // Linguistic colonization movements
Istitutziones promòvidas dae sas metròpolis pro mantènnere s'influèntzia culturale e econòmica subra de sas ex-colònias o colònias. Sas printzipales sunt sa Commonwealth of Nations, promòvida dae sa Gran Bretagna, sa hispanidad, dae s'Ispagna, sa francophonie, dae sa Frantza, Comunidade dos Países de Língua Portuguesa, dae su Portugallu.
Sa polìtica linguìstica de sas metròpolis at cointzididu cun s'impositzione de sa limba sua in sas comunidades colonizadas. Sa base ideològica de custa atzione est fundamentada in s'idea chi sa limba de su colonizadore est assotziada a su progressu, mentres chi sa de su colonizadu est bida comente primitiva e inùtile pro sas netzessidades de comunicatzione. Custa idea at arraighinadu tantu bene chi est fata pròpia dae sos guvernantes de paisos colonizados e dae una parte de sa populatzione, finas dae medas indipendentistas.
E sa Sardigna nd'est un’esempru craru.
Multiculturalismu // Multiculturalism
Ideologia chi defensat una sotziedade rispetosa cun sa diversidade culturale chi esistet in sa populatzione; sa diversidade est valorada comente un'aumentu de libertade e riguardat finas s'impreu de limbas diferentes (plurilinguismu), sas pràticas religiosas e sas espressiones artìsticas.
In Sardigna sunt rispetadas sas espressiones artìsticas e sas pràticas religiosa diferentes, ma non sunt valoradas e ne amparadas sa cultura e sa limba autòctona, sa cultura e sa limba sarda.
Natzionalismu // Nationalism
Esaltatzione de sos valores natzionales, de sa natzione pròpia, de su logu in ue unu est nàschidu. Su tèrmine natzione derivat dae su latinu "natio-onis", nàschida, e tenet unu significadu linguìsticu-culturale, no amministrativu-istatale.
In sa nàschida de sos natzionalismos europeos su critèriu diferentziale chi at tentu prus fortza est istada sa limba. Sa polìtica linguìstica est semper istada cunsiderada comente inseparàbile dae sos movimentos natzionalistas finas a identificare sa nàschida de custos grupos cun sos movimentos linguìsticos chi tenent pro ideologia chertare pro sa limba e pro sa literadura pròpia, pro chi non siant sutammissas e si potzant isvilupare.
Normalizatzione linguìstica // Language planning
Pro cantu riguardat sa limba nostra, ma balet pro totu sas limbas minorizadas, est su protzessu de riorganizatzione sotziale chi cunsistet in s'ampliamentu de s'impreu de su sardu, in sos mèdios educativos, polìticos, culturales, cun custas finalidades:
1 Aumentu de sa cantidade de sos faeddantes;
2 Aumentu de sa frecuèntzia de impreu;
3 Ocupatzione de totu sos àmbitos de impreu;
4 Fatzilitare sas normas de impreu linguìsticu pro su prus in sos àmbitos in ue custu est prus defitzitàriu. S'obietivu est sa normalidade linguìstica, est a nàrrere: su sardu bidu comente limba normale.
Custu protzessu cuntenet duos aspetos inseparàbiles:
1 Su linguìsticu-culturale chi est s'adeguamentu de s'istrutura linguìstica a sas netzessidades sotziales noas (limba istandardizada e codificada);
2 Su sotziu-polìticu, chi est su cumplessu de atziones de natura polìtica pro aumentare s'impreu reale de custas possibilidades.
Normalizatzione terminològica // Terminological normalization
Est parte de sa normalizatzione linguìstica e tenet comente finalidade sa creatzione de limbàgios ispetzialìsticos, est a nàrrere su de fissare sos tèrmines pretzisos pro assegurare sa comunicatzione e sa cumprensione intre pessones chi impreant unu limbàgiu ispetzialìsticu. Dae unu puntu de vista linguìsticu sos tèrmines ispetzialìsticos si diferèntziant dae sas paràulas comunas pro èssere sintèticos, pretzisos e nèutros. Non podent èssere confusos cun perunu àteru tèrmine.
Pro esempru: totu sos ditzionàrios de meighina de totu sas limbas cuntenent mìgias de vocàbulos. In ogni paisu su limbàgiu mèdicu impreat s'ortografia, sa fonètica e sa sintassi de sa limba chi est iscritu; su vocabulàriu tenet però unas raighinas internatzionales a cumone. Unu vocabulàriu sardu ispetzìficu de meighina, pro esempru, non podet èssere un’etzetzione.
Patriotismu linguìsticu // Linguistic patriotism
Ideologia linguìstica chi cunsistet in s'identificatzione de sa limba comente sìmbulu màssimu de sa pàtria de una pessone.
Su tèrmine pàtria derivat dae su latinu "patria", est a nàrrere terra de sos babbos e mamas.
"Sa pàtria nostra est sa limba nostra" at iscritu Joan Fuster, famadu iscritore valentzianu.
Comentaris
Publica un comentari a l'entrada